تحقيق عرفانى علماء ادب گفته‌اند « رحمن » و « رحيم » مشتق از « رحمت » و براى مبالغه است ، ولى در « رحمن » مبالغه بيشتر از « رحيم » است . و قياس اقتضا مىكرد كه « رحيم » بر « رحمن » مقدم باشد ، ولى چون « رحمن » به منزلهء علم شخصى و اطلاق بر ديگر موجودات نمىشود ، از اين جهت مقدم شده است . و بعضى هر دو را به معنى واحد گرفته و تكرار آن را محض تأكيد دانسته‌اند . و ذوق عرفانى ، كه قرآن نيز به اعلى مراتب آن نازل شده است ، مقتضى آن است كه « رحمن » بر « رحيم » مقدم باشد ، زيرا كه قرآن شريف نزد اصحاب قلوب نازلهء تجلَّيات الهيّه و صورت كتبيّهء اسماء حسناى ربوبيّه است . و چون اسم « رحمن » محيطترين اسماء الهيّه است پس از اسم اعظم ، و به تحقيق پيوسته است نزد اصحاب معرفت كه تجلَّى به اسماء محيطه مقدم است بر تجلَّى به اسماء محاطه ، و هر اسم كه محيطتر است تجلى به آن نيز الاعظم است ، و جهت ، اول تجلَّى در حضرت واحديّت ، تجلَّى باسم اللَّه الاعظم است ، و پس از آن ، تجلَّى به مقام رحمانيّت . و تجلَّى به رحيميّت پس از تجلَّى به رحمانيّت است ، و همينطور ، در تجلَّى ظهورى فعلى نيز تجلَّى به مقام « مشيت » ، كه اسم اعظم است در اين مشهد و ظهور اسم اعظم ذاتى است ، مقدّم بر همهء تجليّات است . و تجلَّى به مقام رحمانيّت كه احاطه بر جميع موجودات عالم غيب و شهادت دارد - و اشاره به آن است : رَحْمَتى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْء 7 : 156 [1] مقدم است بر ساير تجلَّيات ، و اشاره به آن است : سَبَقَتْ رحْمَتُه غَضَبَه [2] به بعض وجوه .
بالجمله ، چون « بسم اللَّه » به حسب باطن و روح صورت تجلَّيات فعليّه است ، و به حسب سرّ و سرّ السّرّ صورت تجلَّيات اسمائيّه بلكه ذاتيّه است ، و

[1] - « رحمت من همه موجودات را فرا گرفته است . » ( اعراف - 156 ) .
[2] - « رحمت او بر خشمش پيشى جسته است . » علم اليقين ، ج 1 ، ص 57 . .

247