خوددارى نكرده اند كما اينكه نويسندگان اهل سنت ، اين نسبت را به بزرگان ديگر شيعه مانند مفيد ، سيد مرتضى و امثال آنان نداده اند . به عقيدهء اينجانب ميانه روى شيخ و رعايت اعتدال و انصاف در بحثهاى كلامى ، نقل آراء علماى همهء مذاهب اسلامى در آثار خود مخصوصا در تفسير « تبيان » و كتاب « خلاف » ، رواج دادن فقه تفريعى و اجتهاد بين شيعه به روش معمول اهل سنت ، اقتباس از عبارات علماى سنت و امام شافعى در كتب خود مخصوصا در كتاب « مبسوط » ايراد روايت از طريق اهل سنت در كتب خود بخصوص تصميم وى به ايراد روايات فريقين در « تهذيب » در آغاز امر ( گو اينكه بعدا از آن منصرف گرديده ) و اين قبيل امور ممكن است چنين توهمى را براى سه دانشمند نامبرده پيش آورده باشد . يا اينكه شيخ طوسى را به دانشمند ديگرى منسوب به « طوس » اشتباه كرده اند همانطور كه « صاحب كشف الظنون » وى را با شيخ طبرسى اشتباه نموده است .
اصولا از عبارات نامبردگان پيداست كه معرفت كاملى به حال شيخ و آثار او نداشته اند مثلا سبكى از آثار شيخ تنها « تفسير قرآن » و « امالى » را نام برده و وفات او را در كوفه [1] دانسته و « چلپى » هم كه چنان خطاهاى واضحى مرتكب گرديده است . در هر حال بجز اين سه تن ، كسان ديگرى از دانشمندان سنت [12] ترجمهء شيخ را نوشته اند اما هيچ كدام چنين نسبتى به او نداده اند . و برخى از دانشمندان معاصر از اهل سنت وى را همانطور كه بوده معرفى كرده و در باره اش گفته اند : « كان عالما في الأصول على المنهاجين الإمامي و السني » [13] و مسلم است كه در آن اعصار در « طوس » خاندانهاى شيعى زندگى مىكرده اند و حكيم ابو القاسم فردوسى خود دليل اين امر است كما اينكه مسلما اكثريت مردم اين ناحيه سنى مذهب و ظاهرا شافعى بوده اند و پرورش خواجه نظام الملك ( 408 - 485 ) در « نوقان » و غزالى ( 450 - 505 ) در « طابران » بر مذهب شافعى و همچنين دانشمندان ديگر مؤيد اين

[1] وفات شيخ در نجف واقع شده و ممكن است منظور سبكى از كوفة اين شهر و متعلقات آن باشد تا شامل نجف هم بشود .
[12] - مانند ابن حجر در لسان الميزان ج 5 ص 135 ، و ابن كثير و ابن جوزى در تواريخ خود و ديگران .
[13] - در مقدمهء رجال شيخ طوسى بقلم علامه سيد محمد صادق آل بحر العلوم ص 27 عبارت استاد محمد ابو زهره نويسنده ى كتاب الامام الصادق و كتب ديگر از كتاب الامام الصادق نقل گرديده است .

6