دل واجب خواهد بود و ما مثالهاى اين اقسام را در كتاب نهايه ذكر كرده ايم [1] .
اين بود گفتارى فشرده كه با منتهاى كوشش و به قدر قدرت خود در هر يك از كتب عبادات آن را خلاصه و منظم كرديم و اميدواريم هر كس با دقت و توجه در اين كتاب نظر افكند از آن بهره ببرد و خداى متعال اين عمل را خالص و مخصوص خويش گرداند ، و ما را به بهترين پاداش جزا عنايت كند ، و همانا خداوند صاحب اختيار و بر اين كار قادر است و بفضل و كرم خود دعاها را مىشنود و به اجابت مىرساند و سپاس و ستايش خداى راست كه پروردگار جهانيان است و درودهاى او بر محمد و تمام افراد خاندان وى باد .
پايان

[1] - خلاصهء گفته مولف در نهايه ج 1 ص 302 و 303 آنست كه امر بمعروف با دست بدين نحو است كه انسان خود فعل معرف را انجام و منكر را ترك كند به كيفيتى كه مردم بوى تاسى جويند و گاهى هم با تاديب و تنبيه و كتك زدن و مجروح كردن و حتى كشتن طرف مقصود حاصل مىشود ولى دست زدن به اين اعمال متوقف بر اذن و اجازه مخصوص امام منصوب از قبل خدا است و كسى كه دسترسى به تحصيل چنين اجازه اى ندارد بايد از آن خوددارى نمايد ( مگر اين كه خطرى متوجه اصل اسلام باشد كه همانطور كه در حاشيه سابق گفتيم اقدام به اين اعمال حتى اگر خطر جانى در بين باشد متوقف بر اذن امام نيست ) و به دو نوع ديگر ( لسانى و قلبى ) اكتفا نمايد . لسانى آنست كه مردم را با زبان موعظه و پند دهد و آنان را از عذاب الهى و همچنين عواقب سوء دنيوى ترك معروف و فعل منكر بيم دهد و ثواب فعل معروف و ترك منكر را به آنان گوشزد نمايد . و گاهى انكار منكر متوقف بر ترك معاشرت با فاعل آن و اعراض و روى گردانيدن از وى و بى اعتنائى و استخفاف به او است و اما امر بمعروف فاعل آن و اعراض و روى گردانيدن از وى و بىاعتنايى و استخفاف به او است و اما امر بمعروف به قلب ، كه در هر حال لازم است آنست كه به وجوب آن معتقد باشد و همواره معروف را نيك و واجب الاجرا بداند و نهى از منكر با قلب ، انزجار باطنى از كارهاى بد و بدكاران است . بايد دانست كه انجام اين دو وظيفه خطير در هر عصرى و در هر مكانى به نوعى امكان پذير است و امروز از راه نوشتن و نمايش دادن و تجليل و قدردانى از نيكوكاران و مردمان برجسته و مبارز ، و تبليغات بطرق مختلف كه متأسفانه اغلب در جهت عكس اين منظور مورد استفاده قرار مىگيرد ، ميسر است . خداوند مسلمانان را به وظايف خود كه موجب سعادت دنيوى و اخروى آنان است آشنا و موفق بدارد در پايان بحث امر بمعروف كه بنا به ترتيب اين كتاب پايان بحث جهاد نيز مىباشد يادآورى اين نكته جهت عبرت مسلمانان و بيدارى علما و مراجع تقليد ، بسيار ضرورى است كه در حالى كه پيشينيان ، بحث « امر بمعروف و نهى از منكر » را به لحاظ نقش عمده ى آن در صيانت و ترويج اسلام ضميمه « كتاب جهاد » مىنمودند و بدين وسيله اهميت اين دو وظيفه ى خطير را به مردم گوشزد مىكردند . متأخران اين بحث را مانند بحث « جهاد » از متون فقهيه و رسائل عمليه به كلى ساقط نموده اند و بر فرض اين كه عذر اين عمل در مورد « جهاد » كه مورد ابتلاى مردم نيست پذيرفته باشد اما اين عذر ، در اسقاط بحث « امر بمعروف و نهى از منكر » با ضرورت روز افزون آن به واسطه ى شيوع منكرات و فحشاء و فاصله گرفتن اكثر مردم از اعمال نيك و تكاليف شرعى ، ابدا مقبول نيست با اين كه « جهاد » نيز بمعنى دفاع از حدود و ثغور كشور و استقلال از دست رفته يا در معرض خطر غالب كشورهاى اسلامى در يكى دو قرن اخير بيش از هر زمان مورد ابتلاء است و آن چه گفته شد تنها نقص رسائل عمليه ى فعلى نيست و جز آن نقائص ديگر هم در آن كتب از لحاظ لفظ و معنى وجود دارد . در اينجا حواشى خود را بر كتاب : الجمل و العقود پايان مىدهيم و از خداوند بزرگ مىخواهيم كه آن را مورد استفاده همگان قرار دهد . و صلى الله على محمد و آله الاطهار

382