و اگر چيزى بر سرش بزند كه جراحتى در سرش بهم رسد و عقلش نيز زائل شود ، اكثر گفته‌اند : كه ديه جراحت را و ديه بر طرف شدن عقل را جدا مىگيرند ، و بعضى گفته‌اند : كه اگر هر دو به يك ضربت واقع شده است كمتر در بيشتر داخل مىشود ، مثل آن كه چوبى بر سرش زد كه هم جراحت شد و هم ديوانه شد يك ديه مىگيرند ، و ديه جراحت را جدا نمىگيرند ، و اگر چوبى بر دستش زد و دستش را شكست و بعد از آن بر سرش هم زد و ديوانه شد ، ديه هر دو را مىگيرند ، و براى مضمون روايت صحيحى وارد شده است [1] ، و در آن روايت مذكور است كه يك سال انتظار مىبرند ، و اگر در عرض سال مرد او را بعوض مىكشند ، و اگر زنده ماند و جنونش بر طرف نشد ديه مىگيرند ، و بر اين مضمون اكثر قدماء قائل شده‌اند ، و اگر بعد از ديه گرفتن عاقل شود اكثر گفته‌اند : ديه را پس نمىگيرند ، و بعضى گفته‌اند : به قدر ارش مىگذارند و باقى را پس مىگيرند ، و بعضى مىگويند :
كه اگر اهل خبره گويند كه بحسب عادت نمىبايد به اصلاح آيد ، و بر خلاف عادت به اصلاح آيد اين بخششى است از حق تعالى ، ديه را پس نمىگيرند ، و الَّا پس مىگيرند .
دوّم : ابطال شنيدن گوش است ، و اگر از هر دو گوش بالكليّه شنيدن بر طرف شود تمام ديه لازم مىشود ، اگر گواهى دهند اطباء و اهل خبره كه ديگر عود نمىكند ، و اگر گويند كه ممكن است بعد از مدتى عود كند انتظار آن مدت مىكشند اگر عود نكرد ديه قرار مىگيرد . و در حديث صحيح [2] وارد شده است كه يك سال انتظار مىكشند ، و اگر جنايت كرده تكذيب او كند ، يا گويد كه نمىدانم كه راست مىگويد ، امتحان مىكنند او را هنگام صداهاى شديد مانند رعد ، يا در هنگام غفلت او صداى عظيمى مىكنند .
و در كتاب ظريف مذكور است كه در خواب صداى عظيمى بر او مىزنند اگر بيدار شد دروغ مىگويد ، و اگر به اينها معلوم نشد به قسامه ثابت مىكنند ، به پنجاه قسم ، بنا بر يك قول ، و به شش قسم بنا بر قول ديگر ، و از كتاب ظريف ظاهر مىشود كه با امتحان باز قسامه هست ، و اگر دعوى كند كه شنوايى يك

[1] تهذيب الاحكام 10 : 253 ح 36 .
[2] فروع كافى 7 : 322 ح 3 .

141