مركب نه عالم به علم اليقين ، زيرا كه مبنى است بر اينكه مدعى آن دعوى مىكند علمى را كه داعى ، است به مجراى دعات الله ، نه علم عقلى كه با لذات خلاف آن ممكن نباشد ، و الا حكايت رد شمس ( 1 ) بر يوشع ( العياذ بالله ) بىاصل خواهد بود و آيات قرآنى را كه فرموده‌اند " قل ارايتم ان جعل الله عليكم الليل سرمدا الى يوم القيامة من إله غير الله ياتيكم بضياء افلا تسمعون - قل ارايتم ان جعل الله عليكم النهار سرمدا الى يوم القيامة من اله غير الله ياتيكم بليل تسكنون فيه افلا تبصرون " تعليق محال خواهد بود و لغو ( 2 ) و عبث . پس هرگاه ممكن باشد كه فلك اعظم از حركت بيفتد و ساكن شود چگونه از طريقه مستمره حركات افلاك و قرب و بعد شمس به قمر علم يقينى حاصل مىشود به وجود هلال فوق الافق در شب ابر ، پس چون علم حاصل نمىشود و اين معنى بيش از ظن افاده نمىكند ، اهل بيت اعتبار آن نكرده‌اند ، هر چند ظن غالب باشد و نزديك به علم باشد . و آن ، اين جهت است كه در اخبار منع از آن ظن شده و لزوم اعتبار يقين و ما يقوم مقامه شرعا شده ، نه اينكه با وجودى كه علم اليقين حاصل شود به آن عمل نتوان كرد .
391 مكرر - سؤال : قضاى روزه ماه مبارك رمضان را افطار مىتوان كرد يا نه ؟ و حكم نذر چه چيز است ؟

1 : و بعبارت ديگر : اگر او مدعى است كه علمى برايش حاصل شده از سنخ همان علمى كه شارع مىخواهد . در اين صورت از كجا مىداند كه در پشت مانع غيمى تغييرى در جريان شب و روز حادث نشده مانند حادثه زمان يوشع و غيره . و اگر مدعى علمى است از سنخ ديگر پس چنين علمى شرعا حجيت ندارد . 2 : اولا : ماجراى " رد شمس " بر يوشع با هيچ حديث موثقى از طريق اهل بيت ( ع ) تاييد نشده مگر به صورت يك جمله در ضمن دعا . به هر حال در هر مورد كه سخن از رد شمس آمده تصريح شده بر اينكه اين حادثه پس از چند لحظه تمام شده و شمس به حالت اصلى خود برگشته است . ثانيا : درست است كه پيام دو آيه مزبور تعليق به محال نيست ولى آيات زيادى از قرآن و عقيده اجماعى است دال بر اين كه نظام حاضر جهان مطابق حكمت الهى است و خداوند بر خلاف حكمتش عمل نخواهد كرد تا روز " دكت الارض " . و بقيه فرمايش محقق قمى به هيئت بطلميوس مربوط است . و خود ميرزا در " علم اصول " نه تنها علم را مطلقا حجت مىداند بل ظن خاص ، بل ظن مطلق را نيز حجت مىداند و قاعده " صم للروية وافطر للروية " در وقتى است كه ممكن باشد و در صورت ممانعت غيم ، علم مطلقا حجت است الا قطع قطاع .

224