و از ترس آتشش عبادت نمى كرد ، بلكه به جهت اهليت او براى عبادت به بندگيش قيام مى كرد . ( 1 ) پيغمبر اسلام همچنان كه خود فرمود : " انا أديب الله وعلى أديبى " ( 2 ) بشريت را به تربيت چنين انسانى به كمال آدميت رساند كه صلابت ميدان نبرد را - كه تاريخ مانند آن صلابت را نديده - با رقت قلبى كه چهره ء افسرده ء يتيمى اشك او را جارى و نالهء جگر سوز او را بلند مى كند به هم آميخته ، و او را به آزادگى وحريتى رسانده كه از قيد تمام مصالح و منافع محدود دنيوى و نامحدود اخروى رسته ، و تنها رشتهء عبوديت و بندگى خداوند عالم را ، آن هم نه براى سود خود ، بلكه براى اهليت او به گردن انداخته ، و بين حريت و عبوديتى جمع كرده كه مقصد نهايى از خلقت انسان و جهان است ، چنان رضا و غضب خود را در رضا و غضب خالق خويش فانى كرده كه خوابيدن به جاى رسول خدا ( صلى الله عليه وآله و سلم ) در ليلة المبيت ( 3 ) وضربت بهتر از عبادت ثقلين در روز خندق ( 4 ) گواه آن است .
آرى باغبانى كه در شوره زار جزيرة العرب در ظرف چند سال محدود با آن همه ابتلا چنان امتى به وجود آورد و چنين شاه ميوه اى از درخت آدميت به دنيا نشان داد ، مى تواند بگويد : من بزرگترين باغبان بوستان انسانيتم .
آيا عقل و انصاف ايجاب نمى كند - با صرف نظر از معجزاتى كه در اين مقدمه مجال ذكر آنها نيست - فقط با اين نمونهء علمى و عملى كه مختصرى از آن ذكر شد ، انسان وارستهء از تعصب و هوى ايمان بياورد كه چنين آيينى مى تواند بشريت را به منتها درجهء كمال برساند ؟ ! و آيا آنچه عقل و فطرت آدمى از دين از جهت علمى و عملى انتظار دارد در اين دين و آيين نيست ؟ !
آيا برتر و بالاتر از اين تعليم و تربيت براى پرورش انسان از نظر شخصى و اجتماعى تعليم و تربيتى هست ؟ !

1 . عوالى اللئالى ، جلد 1 ، صفحهء 404 . 2 . بحار الانوار ، جلد 16 ، صفحهء 231 ( من ادب شده ء خدايم وعلى ادب شده ء من ) 3 . بحار الانوار ، جلد 36 ، صفحهء 40 . 4 . بحار الانوار ، جلد 39 ، صفحهء 2 .

88