كه " كاد أن يموت " . ( 1 ) ( الرحمن الرحيم ) و ( ملك يوم الدين ) به نماز گزار بال و پر خوف و رجا مى دهد ، و آدمى را به رحمت و عزت خدا آشنا مى كند ، و در جملهء اول مغفرت و ثواب و در جملهء دوم مؤاخذه و عقاب مى بيند .
و در اين هنگام عظمت الوهيت و ربوبيت و رحمانيت و رحيميت و فضل و عدل خدا قلب او را تسخير و از غيبت به خطاب التفات مى كند ، و با اين ادراك كه جز او سزاوار پرستش نيست ، مى گويد : ( إياك نعبد ) و با توجه به اين كه عبادت هم به هدايت و حول و قوهء اوست مى گويد : ( وإياك نستعين ) در ( نعبد ) مى بيند عبادت از بنده است ، و در ( نستعين ) مى بيند به خداست ، كه ( لا حول ولا قوة الا بالله ) .
در ( إياك نعبد ) نفى جبر است و در ( إياك نستعين ) نفى تفويض ، و به صيغه جمع مى گويد تا خود را جدا از مسلمانان نبيند ، و در ( إياك نعبد وإياك نستعين ) هم كلمهء توحيد و هم توحيد كلمه را عملى مى كند .
آن گاه كه وظيفهء عبوديت را انجام داد نوبت به دعا و در خواست بنده از مولا مى رسد ، و مى گويد : ( إهدنا الصرط المستقيم ) علو همت انسانيت و جلال و اكرام الوهيت اقتضا مى كند كه از او ارزشمندترين گوهر را بخواهد ، و آن گوهر هدايت به صراط مستقيم است كه از هر افراط و تفريطى بر كنار است ، و خط مستقيم تعدد ندارد ، خدا يكى است و راه او هم يكى است ، و اين خط سيرى است كه از نقطهء نقص انسان شروع مى شود ( والله أخرجكم من بطون أمهتكم لا تعلمون شيئا ) ( 2 ) و به كمال مطلق منتهى مى گردد كه " ماذا وجد من فقدك و ما الذى فقد من وجدك " ( 3 ) و ( و أن إلى ربك المنتهى ) . ( 4 ) ( صراط الذين انعمت عليهم ) راه مستقيم راه كسانى است كه مورد انعام خدا

1 . بحار الانوار جلد 46 ، صفحهء 107 ( نزديك بود كه بميرد ) 2 . سوره ء نحل ، آيهء 78 ( و خدا شما را از شكمهاى مادرانتان بيرون آورد در حالى كه چيزى نمىدانستيد ) 3 . بحار الانوار ، جلد 95 ، صفحهء 226 ( چه چيز يافته آن كس كه تو را ندارد ، و چه چيز ندارد آن كس كه تو را يافته ) 4 . سوره ء نجم ، آيهء 42 ( و همانا به سوى پروردگار توست انتهاى امور )

172