نباتيست در كل وساق وشاخ وبرگ شبيه بشب بو وبرگش مثل برگ انار واز آن ريزه تر وگلش كبود مايل به سفيدى واز جميع اجزاى او باوى كافور آيد ودر دويم گرم وخشك وبوئيدن او محلل رطوبات دماغى وضماد او جهة درد سرو تحليل او رام وآشاميدن آب او مفتح سدد وجهة يرقان وقطع سيلان خون اعضا وذر ورا وجهة قروح وجراحات نافع ومضر محرورين ومصلحش سكنجبين وقدر شربتش يك درهم واز آبش هفت درهم است ريحان سليمانى گياهيست از جنس عشقه وبردرخت ميپيچد وهميشه سبز وشبيه به برگ لبلاب ودانه اشن مثل فلفل وسياه وگلش سفيد ودر اصفهان ودار المرز ميرويد بر درختها ودر تنكابن وديلم ولكام نامند كرم وخشك ولطيف ومجفف ومسهل بيغايلهء سودا ومنقى خون از اختراقات ومسكن نفخ ومحلل رياح ورطوبات لزجهء معده وطبيخ وضماد او جهة بواسير وامراض سوداوى ودرد رحم وطلاى او با عسل جهة ورم بلغمى وبا سركه جهة ورم حار وآشاميدن وطلاى كردن آب وشكوفهء او جهة گزيدن عقرب و لقوه وفالج نافع وقدر شربت از برگش سه مثقال واز آبش تا دو مثقال است وآنچه در كتب ادويه مذكور است گياهيست كه در اصفهان مشهور بكل عقربست وجهة گزيدن عقرب ورتيلا وزنبور ضماد او شربأ مجرب برگش از لبلاب كوچكتر وگلش مثل خوشه وبنفش واندرون زرد وكوچكست اما هميشه سبز نيست واو سطار يونست ومذكور مىشود وگويند قسم جبلى او را برگ مثل شبت وما سفيدى مىباشد حرف والزاء زاج معرب از زاك فارسى واز معدنياتست واقسام مىباشد واقسام او غير شب واز يكمعدنند وسفيد وزرد سرخ مىشود وزرد او منقلب بسبز مىگردد وزاج سفيد را قلقديس وزرد را قلقطا وسبز را قلقند نامند زاج اصفر از ساير زاجات افضل وبهترين او صلب ذهبى درخشنده است در سيم وگرم وخشك وسوختهء او لطيفتر ومحرق ومغسولر احدت كمتر بخلاف ساير املاح كه از احراق قويتر مىشود وطلاى او با آب گشنيز جهة حمره وسلعه وجرب وحكه وذر ورش جهة قروح خبيثه وجميع نزف الدم وورم بن دندان نافع وحمول او با آب كند ناجهة نزف الدم رحم ونفوخ او جهة رعاف و اكتحالش جهة ثقيهء چرك گوشهاى چشم وبا عسل جهة بواسير ونواصير وقرحه گوش و رفع چرك او نافع وآشاميدن او جهة كشتن اقسام كرم مؤثر وزياده از يك درهم او كشنده بسل است ومورث سحج وسرفهء قوى وچون دو جزو او را با يكجزو اقليميا و سركهء كهنه سائيده ودر ظرف سفال كرده چهلروز تابستان در سركين اسب دفن نمانيد بغايت تند وجالى مىشود وازالهء ناخنه وبياض غليظ چشم مىكند ودر بردن گوشت زياد جراحات بيعديليست وغرغرهء اقسام زاج با سركه جهة زلوئى كه در حلق مانده باشد مجرب ودر رنگ كردن موى مؤثر وقدر شربتش كه بيخطر باشد تا يكدانگ ومصلحش شير تازه وروغن تازه وشكر وبدلش زنگار است ومقطر او را با سه ربع او سركه جهة تكميل سحق كبريت وزبيق ورصاص بحد تشميع مجرب دانسته‌اند ودر رصاص اشاره باو شده زاج اخضر كرم وخشكتر از ساير وبغايت محرق واكال وسوختهء او لطيفتر وآشاميدن يك درهم او جهة رفع سميت قطر وبا عسل جهة اخراج كرم معده وبا آب مقيئ قوى است وچون صاحب نبيهء قوى مرطوب از آن بنوشند موى سفيد ريخته سياه بر مىآيد ومجرب دانسته‌اند وچون بغايت مضر شش است ترطيب بسيار بايد نمود وطلاى او جهة آكله دهان وبينى وضفدع زير زبان وبواسير الانف وفزف الدم جراحات وقطور او با آب جهة قطع رعاف وثيقهء دماغ از رطوبات ودرد گوش كه بارد باشد نافع ومضر جراحات عصبانى وزياده از يك درهم او كشنده است زاج ابيض آن راج سفيد مايل بزرديست وخفيف الوزن مىباشد وابريشم را با آن رنگ ميكنند بسيار قابض وجالى ودر افعال مثل زاج زرد است زاج احمر قسمى از زاج سفيد مايل بسرخيست وجوف آن سياه وبا تجاويف وثقبها وغليظتر از ساير ودر افعال مثل ساير است وآنچه صيقلى بنفش است از جنس احمر وضعيفتر است زاج الاساكفه قسمى از زاج ابيض است كثيف وكثير الارضية وچون آب باو رسد سياه شود قابضتر از ساير وباقوة جاليه ودر مزاج مثل ساير وجهة درد دندان وحركت آن وسياه كردن موى وبا آب جهة جوششهاى رطبه وحقنهء آن جهة عرق النسا نافع است زاج المقطر وقاطر نيز گويند از جنس زاج اخضر است كه مائية لطيفهء آن در زير زمين منعقد مىشود وبهترين اقسام وامتحان آنستكه چون برفولاد بمالند رنگ مس گردد زاج الجامد از جنس اخضر است كه در ظاهر معدن رطوبة زاجيه منجمد شده باشد زاج المطبوخ از جنس اخضر است كه مخلوط بخاك او را بجوشانند تا منجمد شود وبهيئة مهرهء نرد بريده استعمال كنند زاج اسود مطبوخ است وگويند زاج الاساكفه است زاج الخبر زاج اصفر است زاج لارى وكرمانى از جنس زاج قبرسى است زاج قبرسى زاج زرد مايل بسبزيست زاج بلور اسم فارسى شب يمانيست زافه اسم فارسى قمفذ است زاغجه اسم فارسى غدافست زاغ غراب كبير اسود است وبتركى فوزقون هند زاقون مران است وگويند مرو است زاوق اسم زبيق است زارج اسم فارسى است انبر باريس است زبيب به فارسى

131