راسن بيخ نباتيست خشبى ورنگش ما بين ياقوتى وسبزى وساقش شبعه دار وبرگش عريض ودراز وقسميرا شبيه به برگ عدس ودرشت وانبوه واز ساق او روئيده وبر روى يكديگر وكلش مايل كبودى ودازاش نامند قرطم وبا اندك پهنى وطعمش با تندى وخوشبو وگويند بيخش زرد وبسطبرى انكشتى خنضر وپوست او سياه ورفيق وسطبرى بالامى او بيشتر از اسفل ومستعمل بيخ اوست وبعضى گويند او بيخ سوسن كوهيست در اول سيم گرم وخشك وبا رطوبه فضلى وجالى ومقوى معده ودل ومثانه ومفرح ومفتح سدهء جگر وسپرز وقوتش تا دو سال باقيست وبا قوه ء ترياقيه وجهة قطع اخلاط غليظه سينه وشش وتقيطير بول رطوبى وماليخولياى مراقى ودرد مفاصل وكمرو وتقويه باه وفم معده وهاضمه ورفع اختلاج وتحليل نفخ وطبيخ او جهة احتباس بول وحيض وتوحش وجزن كه بمشاركت معده باشد ومطبوخ او باشراب جهة زهر هوام وسموم بارده ونطول او جهة شقيقة او امراض سركه بلغمى باشد وتحليل او رام وقطور او جهة دوى وطنين وبخور او جهة گشودن حيض وضماد برگش جهة شكافت عضل نافع ومضر محرورين ومصدع واكثارش مفسد خون وقاطع باه ومصلحش سركه وربوب حامضه وخميرهء بنفشه وقدر شربتش دو در درهم وبدلش بوزن او اير ساو گويند قسط شيرنيست وشرابيكه از وترتيب دهند معروفست بشراب ملئكه وباعتقاد جالينوس در جميع افعال مذكوره بهتر است وچون راسن خشك را جوشانيده واز آب بيرون آورده يك شبانه روز در آب سرد گذاشته بعد از آن در طلا كه قسمى از حمراست خيسانيده تا بيست روز پس هر روز دو مثقال تناول نمايند جهة تقويه معده وفساد هضم وبر انگيختين اشتهأ بيعديلست واز دانهء راسن كه رعدى بلع نمايند جهة رفع سرعة انزال مجرب دانسته‌اند وبخور او جهة تقوية دندان وانداختن كرم او وطلاى او جهة نيكوئى رخسار وبا عسل جهة رفع آثار مؤثر است وشيخ الرئيس فرموده كه قسمى از راسن كه برگش شبيه بعدس است وزرد رنگ وكوچك مقدار وگياه او پر كره وشاخهاى او منبسط بر روى زمين ومنبت او كنار دريا وزمين نمناكست خوردن او درد گزيدهء هوام را در ساعت تسكين ميدهد راوند به فارسى ريوند نامند وآبنچ ريباس است وبهترين او چينى است كه سرخ مايل بزردى ثقيل الرايحه باشد وبعد از آن قسم تركى زعفران رنگ كم بو وبعد از آن خراسانى وزبونترين او زنجى وبراق صلب است وريوند دواب خشبى كثيف مىباشد وبيخ ريباس آنچه قريب بظاهر زمين است باريك وسياه وغير متشابه بريوند است وچون بقدر دو سه زرع حفر نمايند ريوند ظاهر مىشود ومركب القوى ودر اول دويم گرم وخشك ومسهل بعصر اخلاط غليظه ورقيقه وخام وباقوه قابضه ومقوى قوهء جاذبهء جگر وپادزهر سموم بارده ومجفف ومحلل وملطف وجالى ومدر بول وحيض ومنضج ومقطع ومفتح سدهء جگر وسپرز وامعأ ومبر وبالعرض به سبب شده تحليل وجهة ثقيهء امعأ وتحليل نفخ او وانواع استسقا وتخمه ومغص وورم بارد احشا ويرقان سدد ورفع اسهاليكه از سدهء ماساريقا باشد وبا كل سرخ وقوابض جهة اسهال وموى وبالخاصية رافع تبها وحرارة غريبه وجهة درد كرده ومثانه ورحم وخفقان وقرحهء امعأ ونواصير وبواسير وتب ربع نافع وبا جاو شاير ومطبوخ زيب وبسفايح جهة قولنج سفلى وبلغمى وبا آب پرسياوشان جهة سنگ مثانه وبه آب لسان الحمل جهة قطع نزف الدم وبا هليلهء كابلى وغاريقون وصبر جهة ثقيهء دماغ وانواع صداع بارده وصفراوى وشقيقه وفالج ودوار وكزاز وجنون ونزلات وبا شراب ريحانى جهة فسخ عضل وعصب وسستى او وبا طبيخ اسارون وقنطوريان جهة عرق النساء وبتهاى بلغمى وضعف مفاصل ودردا وبا زرشك وصندل جهة ورم حار مزمن اعضاى باطنى ومقوى او وبا انيسون جهة فواق وآروغ ترش وتمدد تهيگاه وفتق ودر دهن داشتن وآب او را فرو بردن جهة نفث الدم وسده وورم سينه و ربو وبهر وطلاى او جهة ضربه وسقطه وضمادش با سركه جهة گلف وقوبا وآثار ضربه وبالعابها جهة ورم حارهء مزمن وبا قوابض جهة استحكام استخوان مخلوع وطلاى او بين الكفتين جهة رفع خوف قلبى ومضر سفل ومصحلش صمغ وگويند مضر مزاج اطفال وضعفاست وشربتش تا دو درهم وبدلش در امراض معده وجگر يكوزن ونيم از گل سرخ وخمس او سنبل است وعصارهء او كه آب ريوند را جوشانيده باشند تا غليظ شده باشد درعرض يك سال قويتر از واست ورب ريوند كه در دستورات مذكور است بهتر از عصارهء اوست رازيانج به فارسى باديان گويند بستانى او در اول سيم گرم ودر آخر اول خشك وتخمش كرمتر از برگ او وبيخش قويتر از ساير اجزا ومجموع او مولد شبر ومدر بول وحيض ومفتح سدهء جگر وسپرز وكرده ومثانه وسينه ومقوى معده وباصره ومحلل رياح واخلاط وغليظه وترياق سموم حيواننى ومجفف قوى وبا قوه قابضه جهة خفقان وغشى با گل گاو زبان مجرب وبا پرسياوشان وانجير جهة سرفه وربو وعسر نفس وبا ادويهء مناسبه وبتنهائى جهة رياح غليظه وقولنج ودرد پهلو وتهيگاه ورفع رطوبات واسهال مزمن وغثيان ورفع بلغم حامض وبدرقه شدن قوة ادويه وايصال او باطراف بدن وبا سكنجبين جهة بتهاى كهنه نافع ومضر محرورين ومصلحش صندل وسكنجبين وچون عصارهء او را با روغن غليواج درشيه كرده سه هفته در آفتاب بياويزند اكتحال او مانع نزول آب ورافع ضعف باصره وانتشار وچون هر سال در اول نزول آفتاب بجمل تا وقت تحويل سرطان هر روز يك درهم تخم رازيانه

124