اما پس از حمله مغول بر ايران و خرابى و قتل و غارت و آن همه صدمات و لطمات كه بر كشور ما وارد شد متأسفانه بايد گفت تا دوران قاجاريه كتاب و رساله طبى ( در هر يك از علوم ) بمانند مؤلفات سابقين به رشته تحرير در نيامده است .
در دوران سلسله‌هاى چنگيزيان و تيموريان و صفويه و زنديه و افشاريه طب كشور ما وبالنتيجه ثمره و نتيجه آن كه مؤلفات طبى باشند نه شبيه سابق و نه بمانند لاحق بوده است فقط يكى دو نمونه از اين كتب و رسائل ديده شده كه يكى از آنها همين " تحفه حكيم مؤمن " است .
پس با ذكر مطالب بالا جنبش و سير وتجدد مؤلفات طبى از دوران هخامنشى تا دوران تاليف " تحفه حكيم مؤمن " كمى روشن شد . اينك به معرفى كتاب " تحفة المؤمنين " مىپردازيم و اگر اطاله مطلب شد اميد است خوانندگان راقم سطور اين مقدمه را ببخشند .
حال برويم بر سر " تحفه حكيم مؤمن " .
مولف " تحفه حكيم مؤمن " يا " تحفة المؤمنين " محمد مؤمن بن ميرزا محمد زمان تنكابنى است چنان كه خود در مقدمه كتاب بدان اشاره مىنمايد بدين نحو :
" و بعد بر ناظران حقايق رس مكشوف مىدارد كه والدين ذره بىمقدار ميرزا محمد زمان تنكابنى ديلمى طاب الله ثراه . . " .
وى طبيب مخصوص شاه سليمان صفوى است كه كتاب را براى اين پادشاه تأليف نموده است ووجه تسميه آن به " تحفة المؤمنين " يا " تحفه حكيم مؤمن " از روى اسم مؤلف محمد مؤمن مىباشد چنان كه مؤلف در مقدمه چنين گويد :
" . . و چون والد وجداين بىبضاعت منتسب به خادمى درگاه خواقين كامكار وسلاطين عالىمقدار و خاندان بهيه مرتضويه و دودمان مضيه عليه صفويه بوده‌اند و اين بىمقدار نيز بميامن اخلاص موروثى بملازمت ركاب سپهر انتساب خلاصه ذريه پيغمبر صلى الله وآله و سلم ناصر چاكران ائمه اثنى عشر حافظ ملت بيضا خاتم الانبياء ناصر مذهب حق ائمه هدى شاهنشه پادشاهان خاقان بن خاقان سلطان خواقين جهان سكندر حشمت صاحبقران سليمان شأن بالقدر والاسم والمكان لايزال مويدا بالتأييدات السبحانيه وموبدا بابدية الجلال الربانية مفتخر و سرافراز بود لهذا اين مجموعه مسمى به تحفة المؤمنين را مسمى باسم سامى و نام گرامى آن ممالك الرقاب موشح ساخت و با وجود عدم لياقت اين اراده از آنست كه خدمتى از اين لايقتر بدرگاه شاهنشاه نمىدانست :
پاى ملخى نزد سليمان بردن * عيب است و ليكن هنر است از مورى . . " بايد دانست كه در ميان مؤلفات طبى از ابتداى اسلام تا حمله مغول كتبى چند همانطور كه در بالا مذكور افتاد بمانند اين كتاب تحت عناوين " قرابادين " و يا " ادويه مفرده ومركبه " و يا " مفردات " و امثال آنها به رشته تحرير در آمده كه عموما به زبان عربى بوده‌اند و هر كدام از مؤلفين به قدر قوه و دانش خود زحماتى را عهده‌ار شده‌اند .
پس از حمله مغول به ايران تا دوران مؤلف تحفه حكيم مؤمن يعنى تا اواخر عهد صفويه از كتب طبى پارسى بمانند تحفه حكيم مومن ديده نشده و همانطور كه در بالا بيان گرديد متأسفانه در باب مؤلفات طبى كشور ما فقير بوده است .
اما تحفه حكيم مؤمن نتيجه مطالعات مؤلف از اغلب كتب مؤلفة تا دوران خود مىباشد بديهى است جز اين هم نمىتواند باشد چرا كه در آن دوران تحصيل علم طب ( كه عموما با فلسفه يعنى حكمت الهى توأم

9