هزمار الراعيست هو چوبه وهوفيلوس ابوخلساست هو داسيون اسم مغربى نعناع است هوره اسم فارسى خبازيست هور بهندى اسم ابهل است هوا نسب بايدان افضل عناصر ونسبت بروح حيوانى وترويح آن چون نسبت آبست بروح طبيعى وتغذيهء او ونفوذ هواء در اجسام تكونات بشدة وضعف است وهيچيك ازاو خالى وعارى نيمتوانند بو دو فساد او باعث فساد مواليد ثلاث است وبقدر احتياج هر يك به آن وتغيرات او به سبب لطافت از هر مغيرى صورت پذير است چه از اسباب اجرام علوى وچه از اجسام سفلى وتدبير هوا در كليات فن طب مبين است وايراد او در اينجا لزوم ندارد بلكه ايراد مصلحات او بقدرى وخيرى مطلبوست چه خروج او بالكليه از حالة صحة موجب وباء وامراض بيشمار است وعلم در معدلات واز واجبات ومجربين تصريح نموده اند كه بخور درونج وطرفا از مجرباتست وبخور كردن وبوئيدن عسر ولادن وقطران وخوردن طين مختوم وامثال آن وفا وزهر معدنى وخوردن وبوئيدن ترنج ونارنج وسركه ومورد وپياز ونعناع رفع ضرر هواى وبائى مىكند وآزموده است ميل بوا قاقله است هيرون نوعى از خرماست وگويند مراد از وقسب است بثير عربى اسم جنس حرشف است ونزد بعضى مخصوص برى او هيضمان اسم عربى فجل بريست هيزا واسم فارسى نعناع است هيرى بهندى اسم لحم است هيرا بهندى اسم الماس است هيراد وكهن اسم هندى دم الاخوين است حرف اليأ ياقوت بهترين او سرخ وشفاف گلناريست كه بهرمانى ورمانى نامند وبعد ز آن خمرى پس وروى ولعل از اقسام سرخ اوست وبعد از صنف سرخ او زرد ناربيخيست پس زعفرانى پس ليموئى وبعد از زرد كبود آسمان گونيست پس كحلى پس لاجوردى پس نيلى پس زيتى وبعد از همه سفيد آن وغير سرخ رمانى اقسام ديگر تاب آتش ندارند وسرخ او از اتش رنگين تر مىگردد وچون با سفيد او شابيهء سرخى باشد از آتش معتدل كه او را بر روى سفالى گذارند تمام رنگ مىگردد وياقوت صلب تر از همه الحجار است بغير الماس ورايحهء كريهه ودود وعرق مضر اوست وماليدن او بجذع سوخته وآب وسنباده باعث جلاى او وياقوت سرخ در حرارة معتدل وزرد او در دويم گرم وخشك وكبود او در اول دويم وسفيد در اول وخشكى در همه غالب است ومقوى دل ودماغ ومفرح وشرب يك درهم او ترياق سموم وتعليق او بالخاصية جهة رفع طاعون وتغيير هوا ووسواس وصرع وخفقان ورفع انجماد خون ونزف الدم وانگشترى او جهة قضاى حاجاب ورفع ضرر صاعقه وغرق وطاعون ودرد هان داشتن او جهة رفع تشنگى وبدبوئى دهان مؤثر وقدر شربتش از يكقيراط تا يك دانگ است ياسمين برى وبستانى مىباشد برى او را ظيان نامند وبه فارسى ياس سفيد ومذكور شد وبستانى او چنبلى كه ياسمين هندى باشد وآن زرد وسفيد مىباشد وامين الدوله گويد ارغوانى نيز مىباشد وسفيد او نزد اطبا مسمى بزنبق است وسوسن آزاد مخصوص سوسن سفيد دانسته‌اند وسوسن سفيد نزد اكثر ايشان مفقود الخاصية است واين از جمله اشتباهاتست كه در سوسن مذكور شد وجمهور اطبا تعريف ياسمين نموده اند كه درخت او مانند درخت مورد واملس برگش نرمتر وبهق تر وبسطبرى برگ مورد نيست درخت قسم سفيد او ضعيفتر وگلش سفيد وبا شابيهء سرخى وبسيار خوشبوى واز وقت شگفتن نرگس تا عقرب گل ميدهد ودر بلاد حاره هميشه ودرخت نوع زرد او عظيم وچترى ومانند درخت موز است ونزد بعضى قسم زرد او مسمى بزنبق است واو در دويم گرم وخشك ومفتح سدد ومسهل بلغم وسود او ماء اصفر ورافع سدد ورياح غليظه وفالج ومفاصل وامثال آن ومقاوم ومفرح ومحرك باه ومدر حيض ومخرج اقسام كرم شكم وبوئيدن او جهة درد سربار وتقوية دماغ ورافع رياح دماغى ونطول طبيخ او جهة دردهاى بارده وصداع وضماد او جهة گلف وسرخ كردن رخسار وبزرگ كردن قضيب واعاثه بر نعوظ وسفيد كردن موى سياه مؤثر ومصدع محرورين ومصلحش بنفشه وگلسرخ وسركه وقدر شربتش از جزم او تا سه درهم وبدلش ياسمين زرد وبدل هر دو ياسمين بريست وروغن ياسمين به دستور مفتح ومحلل ودر جميع افعال مذكوره قوى التاثير است وقدر شربتش سه درهم تا پنج درهم وگل يا سمين زرد در هند كثير الوجود است چون آن را در حنظل سبز مهرا پخته يك درهم او را يكوقيه عسل چند روز به دستور مداومت نمايند جهة استسقا ودرد كمر ومفاصل مجرب بيان نموده اند ياس سفيد اسم فارسى ياسمين بريست ياسمين برى عشتبه انار است با بوشقان اسم تركى غرى السمك است يارپوز اسم تركى فودنج است ياره تاشى اسم تركى حجر العاجست ياغ اسم تركى دهن است بيروج لغة سريانى وبمعنى ذو صورتين واسم جنس هر زوجى وشامل بيخ لفاح جبلى وبريست بشكل دو انسان كه روى بر روى يكديگر گذاشته باشند واو را مهر گياه وسگ كن نيز نامند چه در ميان عوام مشهور است كه هر كه او را قلع كند باعث هلاك اوست لهذا بعد از خالى كردن بيخ او سكى باو مى بندند تا از حركة سگ منقطع كردد واينمعنى اصلى ندارد ودر خواص او احدى بيان ننموده ونبات مزبور شبيه بعليق كه بتركى بكور تكن نامند وبقدر زرعى وبرگش شبيه به برگ انجير وباريكتر از آن وثمرش سرخ وبقدر زيتونى ودر بوى شبيه بميعهء سايله وگلش سفيد گويند در شب ميدرخشد وبيخش بصورت وانسان مواجه ومستور بليفهاى اشقر شبيه بموى بخلاف ساير اقسام بيخ لفاح كه ليفهاى مذكور اندارند وماداميكه سر اين صورت را جدا نكند وقوتش تا شصت سال باقيست در اول سيم سرد ودر آخر آن خشك ومخدر وهر عضو سم ماده او

264