كنيم . شايد بتوان گفت : بشمارهء افرادى كه رابطهء مزبور را براى خويشتن مطرح مىكنند ، مىتوانيم انواع و اقسامى از ارتباط تصور نماييم .
الفاظ و علايمى كه از تواريخ كهن در بارهء درك و اعتقاد انسانها در بارهء اين موضوع بيادگار مانده است ، مانند الفاظ و علائم و رفتارهايى كه بعنوان نشان دهندهء چگونگى درك رابطه است ، كاملا روشن نيست .
بلى مقدارى از اصول كلَّى درك مزبور ، در اكثر انسانها مشترك است . و انسانشناسان هم با نظر به همان اصول مشترك ، احساس و معرفت الهى را مورد بررسى قرار مىدهند ، مانند : « خدا خير و كمال ما را مىخواهد » ، « سرنوشت ما در اختيار خداست » . « همهء كائنات از او صادر شده است » . . . بنظر مىرسد شعور فطرى و آگاهى ناب عقلى با امثال آن مشتركات كه متذكر شديم ، براى مردم همواره موجب آرامش روحى و تحرك براى بدست آوردن خير و كمال بوده است . از طرف ديگر متفكرانى در هر دوره و جامعه اى بروز ميكنند و موجبات دگرگونى در شعور فطرى و آگاهىهاى ناب عقلى افراد آن را فراهم مىآورند . نتيجهء اين تغييرات و تعليمها بطور كلى بر دو قسم عمده تقسيم مىگردد : قسم يكم - تشويش و اضطراب و مشكوك شدن احكام ناب فطرت و عقل .
قسم دوم - روشنايىها و تكامل عالىتر ، مانند مسائل علمى . . . از نظر اديان و متفكران جوامع ، مسئله رابطهء موجودات با خدا ، به دو گونه مطرح شده است : 1 - رابطه موجودات با خدا بدون تفاوت ميان انسانها و ساير كائنات .
2 - رابطه موجودات با خدا و انسان با خدا .
مكتبها و علماى اديان در بارهء هر دو شكل مسئله ، به گروه‌هاى مختلف تقسيم شده‌اند . ما مشهورترين آنها را متذكر مىشويم : 1 - رابطهء خدا با جهان هستى ، 1 - رابطهء علت و معلول است . معتقدان اين رابطه بر دو گروه مهم تقسيم مىگردند : گروه يكم - علت و معلول را در تفسير رابطهء خدا با موجودات به همان

63