اگر چه عبارات نقل شده در لغتنامه مانند جملات ابو ريحان بيرونى در دلالت به پذيرش خداى يگانه صريح و روشن نيست ، ولى كلمهء نخستين پدر عظمت قابل تطبيق به خداى بزرگ مىباشد نظريه دوم همان ثنويت معروف است .
بهر حال مسلك مانى با همهء ابهامى كه دارد ، چون مخلوطى از مذاهب بودائى و زردشتى و عيسوى است ، لذا نمىتوان دوگانه پرستى واقعى را كه حقيقتا دو خداى مستقل و داراى همهء اوصاف خداوندى باشند ، به او نسبت داد . بنا بر اين اعتقاد او به اقنومهاى پنجگانه ، بىشباهت به اعتقاد نصارى به اقانيم سه گانه نيست . به همين جهت است كه انتقاد متكلمان مسيحيت در بارهء مسلك مانى نبايد بعنوان انتقاد از مشرك بودن مانى بوده باشد ، زيرا آنان نيز تثليث را كه اعتقاد به اقانيم سه گانه را در بر دارد ، پذيرفته‌اند . با گذشت زمانى محدود ، مسلك مانى از بين رفته است ، لذا بحث در خصوصيات آن ، چندان اهميّتى ندارد .
آنچه كه فوق العاده مهم است ، موضوع تثليث در عقايد مسيحيت است . در تفسير اين موضوع ميان خود نصارى و ملل ديگر كه آن را مورد بررسى قرار داده‌اند ، سخت اختلاف نظر بوجود آمده است . چند نظريهء عمده در اين موضوع باين قرار است : 1 - اب و ابن و روح القدس بمنزلهء سه ضلع مثلَّثاند . اين تفسير خدا را مركب از سه جزء مىداند كه با يگانه پرستى سازش ندارد ، زيرا تركيب از اجزاء موجب احتياج هر يك از آنها بديگرى بوده و بالاخره بجهت تجزيهء ذات منجر به محدوديت خداوندى مىگردد .
2 - سه اقنوم [1] مزبور مانند سه جلوهء يك حقيقت است . و آن حقيقت خداى يگانه است . اين تفسير اگر چه شرك صريح را از تثليث مرتفع مىسازد ، ولى با

[1] اقنوم كلمه اى است سريانى و يا يونانى بمعناى اصل هر چيز . و در عقيدهء نصارى بمعناى ظهور بارى تعالى است . اقانيم سه تا است : اقنوم وجود ، اقنوم علم ، اقنوم حيات . رجوع شود به لغتنامهء - دهخدا شمارهء مسلسل 58 ص 3172 .

50