« شهر قرطبه يك ميليون جمعيت ، هشتاد مدرسهء عمومى [ شبيه به دانشكده‌هاى امروزى ] و كتابخانه اى داراى 600 هزار مجلد كتاب داشته است » [1] .
با اين كه متصديان امور اجتماعى در دوران بنى أميه و بنى عباس بمسائل زندگى خود محورى بيشتر از ترويج واقعيات اسلام اهميت مىدادند ، ترقى و تكامل فردى و اجتماعى جوامعى كه اسلام را پذيرفته بودند ، در قرنهاى سوم و چهارم هجرى به اوج مىرسد .
علم و معرفت از سقوط حتمى كه در قرون وسطى پيش آمده بود ، به وسيلهء مسلمانان نجات پيدا مىكند . در دوران عمر بن عبد العزيز كه تا اندازه اى بمسائل اسلامى اهميت مىداد ، فقر و فلاكت از جوامع اسلامى ريشه كن شد و او بودجهء اضافى بيت المال را به آفريقا فرستاد ، تا هر چه برده و كنيز باشد ، آزاد كنند . پيامبر اكرم هرگز اصلاح حال بشر و عامل اعتلا و تكامل جوامع را وابستهء وجود شخصى خود ننمود ، در سرتاسر قرآن آيات فراوانى اين معنى را تأكيد مىكند كه من هم مانند شما بشرى هستم ، تفاوت من با شما در اينست كه به من وحى مىشود و مأمور ابلاغ واقعياتى هستم كه رستگارى مادى و معنوى شما را تأمين مىكند . اين نفى وابستگى به خود ، از يك قانون بسيار مهم سرچشمه مىگيرد كه در همهء پيامبران و افراد مصلح عاليمقام ديده مىشود .
آن قانون اينست كه هر چه تكامل و رشد يك انسان بالاتر برود ، موضوعات مورد گرايش و دريافتشده هايش از وابستگى به شخصيت اختصاصى او بريده مىشود و چنانكه در مجلد اول گفتيم : گفتارش جملاتى براى قانون و كردارش تجسم يافته اى از قانون و انديشه هايش رشته اى از قضايا مىشود كه اگر عينيت پيدا كند ، بصورت قانون درمىآيد . لذا جسم پيامبر اكرم ( ص ) از دنيا مىرود ، ولى در حقيقت وجود او كه تجسم يافتهء قانون است به بقاى خود ادامه مىدهد . ادامهء وجود او دو ركن اساسى دارد : كتاب اللَّه ( قرآن ) و عترت او ( أئمهء معصومين ) مباحث مشروحى در بارهء ركن

[1] تاريخ علوم پىير روسو ص 118 .

205