و تحليل مثنوى از ص 203 تا ص 213 مسائل زير را در بارهء شيطان بررسى نموده‌ايم : مسئلهء اول - آيا شيطان در مكتب اسلام همان اهريمن يا ظلمت در مكاتب ديگر است مسئلهء دوم - حكمت آفرينش شيطان .
مسئلهء سوم - اگر خداوند مىدانست شيطان امر او را اطاعت نخواهد كرد چرا او را آفريد مسئلهء چهارم - چه حكمتى داشت كه خداوند شيطان را كه موجود پليد و گمراه است ، بانسانها مسلط نمايد مسئلهء پنجم - چرا خداوند شيطان را تا روز قيامت مهلت داد كه انسانها را اغواء كند و فريب بدهد مسئلهء ششم - آيا وجود شيطان در دستگاه آفرينش ضرورت داشته است مطالعه كنندگان محترم مىتوانند به مأخذ مزبور مراجعه نمايند . در اين تفسير دو مطلب مهم را كه ممكن است مفيد باشد ، متذكر مىشويم : مطلب يكم - بدون ترديد شيطان يك نوع آگاهى از خود داشته است كه آن « خود » را به آدم برترى داده و از سجده به او امتناع ورزيده است . حال به بينيم اين آگاهى چه بوده است شيطان مىدانسته است كه از مادهء آتشين به وجود آمده و آتش از نظر ماهيت و خواص بر خاك برترى دارد . اين موجود به اين خودشناسى ناقص تكيه كرد و از شناخت آنچه كه در آدم خاك نما بود ، سرباز زد . زيرا دستور سجده پس از دميدن روح الهى به آدم صادر شده بود و او حدّاقل مىتوانست بگويد : خداوندا ، چه عظمتى در آدم وجود دارد كه مرا مأمور سجده به او نموده اى اين حالت جهل در فرشتگان نيز وجود داشت كه از حكمت آفرينش آدم سؤال كردند و خداوند پرسش آنان را مطرود و بىپاسخ نگذاشت . ولى شيطان دانش ناقصى داشت و پليدى خودبينى را هم به آن علم ناقص خود اضافه كرد . و اگر بگوئيم :

166