نكتهء بسيار مهمى كه در دو آيه وجود دارد ، اينست كه هم آغاز خلقت اصول طبيعت را پديده اى گازى معرفى مىكند و هم پايان آن را .
در آيه اى از قرآن موضوع شكافتن موضوع بنيادين جو و فضا و هوا و گسترش آن ، چنين آمده است : * ( أَ وَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَالأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما ) * [1] .
( آيا آنانكه كفر ورزيدند نديده‌اند كه آسمانها و زمين بسته و يكپارچه بود و ما آنها را از هم باز كرديم ) .
از اين آيات و جملهء امير المؤمنين عليه السلام معلوم مىشود كه كشش و گسترش هندسى فضا ، خلاء مطلق نيست . امّا اين كه جايگاه فضائى اين كشش و گسترش چيست سؤالى است كه از مختصات ذهنى بشرى بروز مىكند كه هيچ موضوع تجسم يافته را نمىتواند بدون جايگاه فضائى تصور نمايد ، چنانكه نمىتواند رويدادى را بدون امتداد زمانى تعقل نمايد . در صورتى كه زمان آن امتداد ذهنى است كه محصول تعاقب حوادث است و گسترش هندسى انتزاعى از تعين و تجسم مواد و رويدادها . و چون كلمهء سماء در مسئلهء آفرينش در چند معنى بكار رفته است : معناى يكم - موضوع بنيادين جوّ و فضا .
معناى دوم - مطلق ما فوق زمين .
معناى سوم - مجموعهء كيهان .
معناى چهارم - طبقات قرار گرفته بر بالاى يكديگر .
لذا بايستى در مسئلهء خلقت اين معانى مختلف مخلوط نشوند . آنچه كه در اين مورد فوق العاده مهم است ، اينست كه گسترش فضا بهر معنى كه در نظر گرفته شود ، پيش از آفرينش آسمانها و زمين بوده است .
44 - فاجرى فيها ماء متلاطما تيّاره متراكما زخّاره حمله على متن الرّيح العاصفة و الزّعزع القاصفة

[1] الانبياء آيهء 30 .

109