بلكه منظور بيان آن جهت از علم خداوندى است كه متعلق به همهء جزئيات و جريانات عالم هستى پيش از خلقت است ، [ در مقابل بعضى از متفكران كه گفته‌اند : خداوند تنها به كليات دانا است لذا مىتوان گفت : معناى اين كه بينايى او نيازى به ديدگاه عينى ندارد ، نه تنها پيش از خلقت كائنات قابل ديدن است ، بلكه هم اكنون نيز كه دستگاه خلقت در جريان است ، بينايى خداوندى به آنها مانند ديدن ما نيست كه احتياج ضرورى به ديدگاه داشته باشد ، براى تصور چنين بينايى مىتوانيم يكى از اساسى - ترين مختصات وجدان را در نظر بگيريم ، گفته شده است : « چشم وجدان برونى و وجدان چشمدرونى است » وجدان آدمى هم امور و اشكال مادى را مىبيند و هم حقايق غير مادى را و در اين ديدن كه نوعى از علم است ( نه مقدمهء علم ) نيازى به تماسّ و ديدن فعلى آن امور ندارد .
بعضى از متكلمان عقيده مندند كه اسناد سمع و بصر به خداوند متعال ، اسناد قدرت بر آنها است . چنانكه دست به خدا نسبت داده مىشود و مقصود قدرت بر فعاليت است . ولى معنايى كه ما متذكر شديم مناسبتر بنظر مىرسد .
33 - متوحّد اذ لا سكن يستأنس به و لا يستوحش لفقده ( يگانه خداوندى كه نيازى به دمساز نداشته است تا از جدايىاش وحشتى بر او عارض گردد ) .
يگانهء بىنياز از دمساز اين تصور ابتدايى و خام در بارهء خداوند كه او موجودى است بزرگ و اين موجوديتش در مقابل جهان هستى ، يك حقيقت معين است ، اشكالات و تاريكيهاى زيادى را ببار مىآورد . از آن جمله : 1 - خدا پيش از آغاز خلقت در كجا بود 2 - چه زمانهايى گذشته است تا خدا بناى هستى را نهاده است 3 - خدا پيش از شروع خلقت چه مىكرد 4 - چطور شد تصميم گرفت كه آفرينش را بجريان بياندازد 5 - اكنون چه مىكند 6 - با چه كسى يا با كدامين موجود مأنوس و دمساز است

84