3 - گل و برگهايش . اين دو تشبيه رابطهء خدا را با موجودات ، رابطهء كل و اجزاء مطرح مىكند و در مباحث گذشته عدم امكان تجزيه در ذات خدا را توضيح داده‌ايم .
4 - جسم و سايه اش . اين تشبيه هم صحيح نيست ، زيرا سايه هيچگونه تحقق و عينيتى ندارد . سه شماره ( 2 و 3 و 4 ) تشبيهاتى است مناسب مكتب وحدت موجودى كه نه قابل درك است و نه قابل اثبات و حتى نمىتوان با دريافتهاى ذوقى هم آنرا تصحيح نمود .
5 - دريا و امواجش - اين تشبيه را عبد الرحمن جامى در لوايح چنين آورده است :
< شعر > بحريست وجود جاودان موجزنان زان بحر نديد غير موج اهل جهان در ظاهر بحر و بحر در موج نهان سرّيست حقيقة الحقائق پنهان < / شعر > اين تشبيه زيبا هم كه تحرك و تكاپو و تكثرات جهان هستى را مانند امواجى مىبيند كه در درياى وجود ( خدا ) به جريان افتاده است ، نمىتواند انعطاف وجود برين و تأثر آن را در مقابل تموج توجيه كند . باضافهء اين كه اين تشبيه زيبا هم مانند ساير تشبيهات وحدت موجود ، نمىتواند علَّت تموج و دگرگونى را توضيح بدهد .
6 - گل و عطرافشانىاش - تشبيهى است ديگر كه جلال الدين مولوى در كتاب مثنوى آن را نمىپذيرد و مىگويد :
< شعر > جزء كل نى جزءها نسبت به كل نى چو بوى گل كه باشد جزء كل < / شعر > يعنى رابطهء خداوند با موجودات ، رابطهء يك جزء واحد با كل است ( يك تجلى از خدا ) [1] نه رابطهء اجزاء با كل است مانند گل با بوى گل .
نظريات ديگرى هم در اين مسئله مطرح و مورد گفتگو قرار گرفته است و ما از تفصيل آنها خوددارى مىكنيم .
2 - رابطهء خدا با جهان هستى و رابطهء خدا با انسان - همهء مكتبهاى دينى و اغلب فلسفه‌هاى الهى ميان رابطهء خدا با جهان هستى و رابطهء خدا با انسان تفاوت مىگذارند .

[1] اين اصطلاح بمعناى متداول در منطق و فلسفه نمىباشد .

66