بسيار خوب ، همه چيز درست است و زندگى معمولى ما هيچ اشكال و نقص فنّى ندارد ، سپس چه بالاخره من مىخواهم بدانم فلسفه و هدف اين زندگى چيست . با احتمال و يا اعتقاد بوجود حيات عالىتر در همين زندگانى ( اگر چه اين حيات عالىتر با اصطلاح اخلاق تعبير شود ) ، راهى براى رفتار در آن حيات مطرح مىگردد كه در صورت حركت در آن راه ، اطاعت ( هدايت ) و در صورت انحراف از آن ، تخلف ( گمراهى ) انتزاع خواهد گشت .
3 - مكتبهاى اخلاقى - ممكن است با نوعى تعميم در مفهوم اخلاق ، بتوانيم مكتب انسانى « اومانيسم » را در اين قسم از مكتبها مورد بررسى قرار بدهيم . مفهوم مشترك اين مكتبها چنين است كه ما مقدارى از اصول و قوانين انسانى داريم كه پيروى و عمل به آنها مىتواند هر گونه احساسات انسانى ما را در فوق مقررات زندگى معمولى تأمين و اشباع نمايد . اوگوست كنت فرانسوى اين نظريه را پس از ابتلاء به عشقى كه در او تأثير روحى ايجاد كرد ، تقويت نموده رواج مىداد . ولى تصور اين كه مبتكر اومانيسم اين متفكر بوده است ، از بىاطلاعى به سرگذشت همه جانبهء بشر ناشى مىگردد ، زيرا با تتبع كافى در تراوش فكر بشرى ، براى اصلاح همه جانبهء زندگى خود ، به اضافهء ايده آلها و تفكرات مذهبى ، ( كه اكثريت اذهان جوامع متوجه آن بوده است ) نظريهء مزبور را هم مىبينيم كه گاهى هم بنام اخلاق وارد ميدان مىشود . تنها بعنوان مثال : گفتار حسين بن على ( ع ) را در حادثهء خونين نينوا متذكر مىشويم كه خطاب به تبهكاران و اراذل روزگار كه در برابرش صف كشيده بودند ، مىگويد : اگر دين نداريد و از مسئوليت در فراسوى اين زندگى بيم و هراسى نمىورزيد ، حدّاقل در زندگى دنيوى خود پاىبند اصول آزادى انسانى باشيد .
اين خطاب كوبنده در آن موقعيت و براى آن وقيحترين افراد تاريخ ، بخوبى اثبات مىكند كه تاريخ اصول « اومانيسم » قديمىتر از آن است كه سطحىنگران به گمان كرده و به « اوگوست كنت » نسبت مىدهند .
در اين نوع مكتبها هم دو مفهوم اطاعت و انحراف ( هدايت و ضلالت ) مطرح مىگردد . در نتيجهء تحليل مكتبهاى سه گانه كه بطور اختصار انجام داديم ،

247