ورود در بيكرانه‌هاى هستى و سپس دگرگون شدن « خود طبيعى » در گذرگاه ابديت .
بهر حال ، نمىدانيم آيا هواداران نظريهء يكم كه جهان هستى را انعكاسى از من يا ذهن مىدانند ، حقيقتا خودشان بادّعائى كه مىكنند قانع گشته‌اند ، يا روش شعر و ذوق پردازى را فلسفه ناميده‌اند اينان پاسخى در مقابل وحدت علم و كثرت معلومات تهيّه نكرده‌اند ، يعنى اگر باين ايده آليستها بگوئيد : تنوع و تضاد هزارها معلومات از كجا ناشى مىشود در حالى كه علم و درك و آگاهى ما در مقابل جهان « جز خود » يك حقيقت است پاسخ قانعكننده اى نخواهند داشت ، توضيح اين كه : مگر علم من به اين كه امروز هوا ابرى است ، رنگ كاغذ سفيد است ، آلبالو كروى و قرمز است ، متنوع نيست اگر خود ابر و هوا و كاغذ و سفيدى آن و آلبالو و كروى و قرمز بودن آن ، در واقع وجود نداشته و از « من » يا ذهن بوجود آمده است ، پس تنوع و تضاد آن معلومات از چه ناشى شده است اگر اين ايده آليستها بگويند : عاقل با معقول متحد است و درك كننده با درك شونده يكى است . پاسخش اينست كه كدام معقول با عاقل متحد است معقول با لذات ( آن صورت تعقل شده ) اين مطلب با قطع نظر از مناقشات فلسفى ، نمىتواند پاسخگوى اعتراض مزبور بوده باشد ، زيرا هر تعقل در حالت معينى كيفيّت خاصى دارد ، مثلا « خردمند مفيد است » اتّحاد عاقل با حالت ذهنى قضيهء مزبور ، اگر هم صحيح باشد مسئله ايست و علت بروز اين كيفيت در تعقل ، مسئلهء ديگرى است . يعنى اين مسئله بايستى حلّ شود كه چرا اين قضيهء ( خردمند مفيد است ) مورد تعقل من گشته و آن را بكيفيت خاص ( خردمند مفيد است ) در آورده است و اگر آن معقول كه با عاقل متحد شده است ، موضوع عينى است ، يعنى خردمند عينى و مفيديت عينى با تعقل اتحاد پيدا كرده است ، پس معقول حقيقتى است خارج از عقل و ذهن و درك و من ، در اين فرض مكتب ايده آليسم با شكست قطعى روبرو مىشود ، زيرا واقعيت را تشكيل يافته از عقل و موضوع عينى مىداند نظريهء دوم - اينست كه جهان عينى از عقل و ذهن بوجود نمىآيد ، بلكه ملاك و دليل واقعيت اشياء ، ورود در منطقهء درك من است ، اگر من به عللى از درك

151