آنست كه بجهة مبالغهء اخراج آن در مخرج زنهء فاعله شده چه زنهء اين از براى مبالغه است و فعل هر گاه درو معنى مبالغه باشد ابلغ است از فعلى كه بدون مقابله مقارض باشد پس از اين جهة برين وزن واقع شده و مؤيد اينست كه نافع و ابن كثير و ابو عمرو در يخادعون ثانيه يخدعون خوانده‌اند و غرض ايشان از اظهار ايمان و ابطان كفر اين بود كه از نفس خود دفع نوايى كنند كه بكفره ميرسد از جانب مسلمانان و ديگر هم چنان كه رسول اكرام مؤمنان كند و بايشان عطا نمايد در حق ايشان نيز اين اكرام و عطا مرعى دارد و نيز با مسلمانان اختلاط نموده بر اسرار ايشان مطلع شوند و آن را برؤساى خود انشاء كنند و غير اين از اعراض و مقاصد حاصل كه ايشان صورة خدا را فريت ميدهند * ( وَالَّذِينَ آمَنُوا ) * و معنى آن كسانى را كه ايمان آورده‌اند يعنى از روى خداع با مؤمنان ميگويند كه ما به خدا ايمان آورده‌ايم هم چنان كه شما * ( وَما يَخْدَعُونَ ) * حقيقة فريب نميدهند به اين عمل * ( إِلَّا أَنْفُسَهُمْ ) * مگر نفسهاى خود را زيرا كه و بال خديعهء ايشان كه آن عذاب اليم و عقاب عظيمست در دنيا و آخرت جز بايشان راجع نميشود بدانكه نفس ذات شيء است و حقيقت آن و اطلاق نفس بر روح جهت آنست كه حياة نفس به آنست و بر قلب جهت آنكه محل روح است يا متعلق روح اگر روح حال در جسم نباشد چنان كه مذهب بعضى است و بر ذم جهت آنكه قوام نفس به آنست و بر آب جهت فرط حاجت نفس به آن و بر راى كما يقال ( يؤامر نفسه ) زيرا كه راى منبعث او آنست و يا مشابه ذاتيست كه به او مشاورة نمايند و مراد با نفس ذوات ايشان است و محتمل است حمل آن بر ارواح و آراى ايشان يعنى فريب ملاصق از او ارواح ايشانست و از آن به غير تعدى نميكند * ( وَما يَشْعُرُونَ ) * و نمىيابند كه خاتمهء جزاى اين عمل بسوى آنها خواهد بود به جهت تمادى غفلت ايشان يعنى لحوق و بال خداع و رجوع ضرر بايشان در ظهور مانند امر محسوس است كه مخفى نيست مگر بر كسى كه مأوف الحواس است چه شعور بمعنى احساس است و مشاعر انسان حواس ايشان و اصل آن شعر است كه بمعنى احساس است بر وجه دقت و منه الشعر لان الشاعر يفطن لما يدق من المعنى و الوزن و عدم وصف حقتعالى به آن جهت آنست كه متضمن معنى تخيل است كه لازم بشر است و منه ايضا الشعار لانه ثوب دقيق تحت الثياب ملخص كلام آنكه فرط تمادى غفلت مانع احساس منافقان است از آنكه دريابند كه عاقبت سزاى خداع و و بال آن بايشان راجع خواهد بود مانند كسانى كه مألوف الحواس باشند و بجهة آن احساس چيزى نميكنند * ( فِي قُلُوبِهِمْ ) * در دلهاى ايشان كه محل اعتقاد است * ( مَرَضٌ ) * بيمارى نفاق است و حقد مؤمنان مرض حقيقة در چيزيست كه عارض بدن مىشود و آن را از اعتدالى كه خاص است به آن