الْجَنَّةِ و قوله أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّه جَمِيعاً ساد مسد هر دو مفعول يرى است و جميعا منصوب است بر حاليت كانه قيل ( ان القوه ثابتة للَّه فى حال اجتماعها ) و جواب لو محذوفست و تقدير اينست كه ( لو يعلمون ان القوه للَّه جميعا اذا عاينوا العذاب لعلموا ظلمهم باتخاذ الانداد و ندموا اشد الندم بذلك ) و گويند اين متعلق جوابست و هر دو مفعول يرى محذوفند و تقدير اينست كه ( و لو يرى الذين ظلموا اندادهم لا ينفع لعلموا ان القوه للَّه جميعا لا ينفع و لا يضر غيره و قوله و ان اللَّه شديد العذاب ) تخصيص بعد تعميم است به جهت مبالغه در وعيد و اشاره به آنكه اين جبابره با وجود تعزز ايشان در دنيا چون محشور گردند ذليل و خاذل باشند و بفظيعترين عذاب معذب شوند و لهذا وضع اسم ظاهر شده در موضع ضمير عطا گفته معنى آنست كه چون ظالمان در روز قيامت ببينند كه دوزخ پانصد ساله راه باستقبال ايشان آيد و هم چنان كه مرغ دانه چيند ايشان را برچيند بدانند كه قوت و قدرت و ملكوت و جبروت مر خدايراست كه عذاب او سخت است و قوله * ( إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا ) * بدل است از اذ يرون يعنى در وقتى كه عالم شوند به اينكه همه قدرت مر خدايراست و عذاب او سخت است بيزارى كنند آنان كه پيروى كرده شده باشند * ( مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا ) * از آنان كه پيروى كرده‌اند ايشان را يعنى پيشوايان ضعفا و سفلهء اهل شرك بيزار شوند از ايشان * ( وَرَأَوُا الْعَذابَ ) * در حالتى كه به بينند متبوعان و تابعان عذاب را اسناد برائة بر حسب ظاهر برؤسا جهت آنست كه انعقاد محبت اول از جانب ايشان بوده چه ايشان اعطاى اموال ميكردند بر ضعفا تا تابع ايشان شوند و چون ضعفا اخذ آن ميكردند محبت بايشان پيدا ميكردند و بدانكه واو در راوا العذاب براى حال است و قد مضمر و گويند كه عطفست بر تبرا يعنى بيزارى كنند متبوعان از تابعان و همه به بينند عذاب دوزخ را * ( وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبابُ ) * و بريده شود بايشان سببها و ربطها كه در دنيا داشتند از عهود و مواثيق و قرابة و محبة و مصاحبة و ميتواند بود كه اين عطف باشد بر تبرا يا بر راوا و اول اظهر است و اسباب و صلى است كه ميان ايشان بود از اتباع و اتفاق بر ملت كفر و اغراض داعيه و ميتواند بود كه مراد اسباب نجاة باشد و اصل سبب حبلى است كه به آن بر شجر مر تقى ميشوند و نزد بعضى از مفسران مراد به * ( إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا ) * اصنامند كه حقتعالى آنها را در قيامت بسخن درآرد تا بآواز فصيح از پرستندگان خود تبرا كنند در وقت مشاهدهء عذاب و تقطع اسباب وصلت و حصول ياس و حسرت * ( وَقالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا ) * و گويند آنها كه متابعت كرده باشند يعنى تابعان چون بيزارى متبوعان از خود مشاهده كنند گويند * ( لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً ) * كاشكى ما و ايشان را بازگشتى بودى به دنيا * ( فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ ) * تا اينكه بيزارى ميكرديم از ايشان آنجا