و چون فرد و اجتماع در يك ديگر تأثير متقابل دارند ، مشاهده مىكنيم كه تباهى اجتماع از تكامل فرد جلوگيرى مىكند و تباهى فرد از تكامل اجتماع . و چون اين پيوند ارزندهء ميان فرد و اجتماع ، تأثير بزرگى در مصالح بشر و مسائل تربيتى دارد ، اسلام بر پاسدارى از اين پيوند تأكيد كرده و آن را در پذيرفته شدن عبادتها و به اجابت رسيدن دعاها مؤثر دانسته است .
5 - همكارى تكاملي فرد و اجتماع : موجوديت انسانى از طريق كارى كه براى خداى متعال انجام مىدهد ، رشد پيدا مىكند . و اين چگونگى ، هم شامل كارهاى فردى مىشود و هم كارهاى اجتماعى .
بنا بر اين ، مقصود از تأثير تعاون و همكارى ، در تكامل فرد و جامعه ، آن است كه آدمى ، در آن هنگام كه براى تغيير اجتماع خود به سمت بهتر شدن تلاش مىكند : به امر به معروف و نهى از منكر مىپردازد ، علم و معرفت را نشر مىدهد ، بيدارى و هوشيارى اجتماعى را در ميان مردمان مىگسترد ، به از بين بردن ستم و ستمگر برمىخيزد ، متجاوز و زورگو را طرد مىكند و مىكوبد ، در همهء اين احوال ( كه دست به كارهايى اجتماعى و مردمى مىيازد ) ، در واقع براى خود مىكوشد ، و براى ساختن و تكميل كردن نفس خويش اقدام مىكند . به همين جهت است كه در برخى بيانها ، جهاد ، عنوان « لباس تقوى » پيدا كرده است .
بدين گونه صلاح و فساد اجتماع به اعمال فرد و نيكى و برترى اخلاقى و عملى او ، يا بدى و پستى اخلاقى و عملى او وابسته است .
و فرد ، در خط سير خود براى دگرگون كردن اجتماع و بهبود بخشيدن به آن است كه خود نيز رشد مىكند ، و پرورش و پيشرفت نفس براى وى ميسر مىشود ، و فرصت جلوگيرى از هواهاى نفسانى ، و پروردن نيروهاى عقلى ، و سير به جانب كمال آرمانى فراهم مىآيد . برعكس ، اگر آدمى از اجتماع گوشه گيرى كند ، و بار سنگين مسئوليتها را از دوش خود بردارد ، در اين هنگام سقوط مىكند ، و حتى از لحاظ معنويات باطنى نيز چنين مىشود . مثلا ، اگر از امر به معروف خوددارى كند ، دعاى او مستجاب نخواهد شد ، اگر گرسنه اى را ببيند و او را سير نكند ، ايمانش از كف مىرود :
« ما آمن بى من بات شبعان

455