كه شيطان جزء ملائكه بوده ، زيرا ظاهر استثناء اين است كه متصل باشد ، يعنى مستثنى جزء مستثنى منه و از جنس آن باشد ، ولى از اين ظاهر بايد دست برداشت ; زيرا اوّلا ساختمان وجودى ملائكه طورى است كه اصلا معصيت نمىكنند و لذا مسأله ثواب و عقاب هم در مورد ملائكه وجود ندارد ; زيرا ثواب و عقاب مربوط به موجودى است كه به حسب ساختمان وجودى داراى شهوت و غضب است و مىتواند به اختيار خود گناه كند يا اطاعت نمايد ، و قرآن در مورد ملائكه مىفرمايد : ( لايعصون اللّه ما أمرهم ) ( 1 ) ملائكه هيچ گاه دستورات الهى را عصيان نمىكنند و از او نافرمانى ندارند .
ثانياً صريح آيه شريفه ( كان من الجنّ ففسق عن أمر ربّه ) ( 2 ) شيطان از نوع جن بود و از دستور پروردگارش سرپيچى نمود ، اين است كه شيطان از جنس جن بوده ، و از قرآن به خوبى استفاده مىشود كه جن و ملائكه و انسان سه نوع موجود مختلف و متمايز مىباشند .
ثالثاً از روايات زيادى استفاده مىشود كه شيطان رهبر قوم خودش بوده كه آنها جن بودند و به دليل عصيان پروردگار هلاك شدند ، ولى شيطان كه آن موقع مطيع پروردگار بود ارتقاء درجه داده شد و داخل جمع ملائكه شد و آنها خيال مىكردند از جنس خودشان است ، و پس از جريان حضرت آدم و سجده نكردن شيطان سرّ او فاش شد و معلوم شد كه از جنس ملائكه كه مطيع خدا هستند نيست . ( 3 ) لذا بايد گفت استثناء مذكور در آيه : ( فسجد الملائكة كلّهم اجمعون ، الاّ ابليس ) ( 4 ) منقطع است ; يعنى مستثنى جزء مستثنى منه و از جنس آن نيست ، ولى

1 - سوره تحريم ، آيه 6 2 - سوره كهف ، آيه 50 3 - تفسير على بن ابراهيم ، ج 1 ، ص 36 ; و منهاج البراعة ، ج 2 ، ص 69 به بعد 4 - سوره حجر ، آيات 30 و 31

356