بسم الله الرحمن الرحيم « بَصيرٌ اِذْ لاَ مَنْظُورَ اِلَيْهِ مِنْ خَلْقِهِ ، مُتَوَحِّدٌ اِذْ لاَ سَكَنَ يَسْتَأْنِسُ بِهِ ، وَلاَيَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ ، اَنْشَأَ الْخَلْقَ اِنْشاءً ، وَابْتَدَأَهُ ابْتِداءً ، بِلاَ رَوِيَّة أَجَالَهَا ، وَلاَ تَجْرِبَة اِسْتَفَادَهَا ، وَلاَ حَرَكَة اَحْدَثَهَا ، وَلاَ هَمَامَةِ نَفْس اِضْطَرَبَ فِيهَا » در درسهاى گذشته به اينجا رسيديم كه حضرت فرمود : « فاعل لا بمعنى الحركات و الآلة » خداوند فاعل است و عالَم فعل حق است ، اما فاعليت خداوند مانند فاعليت موجودات عالم مادّه نيست .
فرق بين فاعليّت خدا و فاعليّت عالم مادّه در عالم مادّه تمام فاعليت ها به حركت برمى گردد ، يعنى اگر مثلاً ما گفتيم : « بنّا علّت ساختمان است » اين جمله درست نيست ، بنّا علّت ساختمان نيست ; زيرا سنگ و آجر و آهن و گچ و . . . موجوداتى هستند كه از قبل موجود بوده و بنّا فاعل اينها نيست ، بلكه بنّا فقط فاعليتش نسبت به حركت دستش است ، دستش را حركت مىدهد و به وسيله آن ابزار را حركت مىدهد ، و حركت دست علّت براى حركت ابزار است ; يعنى ابزار حركت مىكند و اين حركت معلول حركت دست

217