پيامبراكرم ( صلى الله عليه وآله و سلم ) ، قرآن هم فرموده است : ( و ان من شىء الاّ يسبّح بحمده و لكن لاتفقهون تسبيحهم ) ( 1 ) هر چيزى تسبيح حق تعالى مىكند منتها شما نمىفهميد ، گوش داودى مىخواهد . ملاى رومى مىگويد :
« جمله ذرّات زمين و آسمان * با تو مىگويند روزان و شبان ما سميعيم و بصيريم و هشيم * با شما نامحرمان ما خامشيم » ( 2 ) حق تعالى همانطور كه يك وجود غيرمتناهى است ، يك علم و قدرت و حيات و سمع و بصر غيرمتناهى است . البته سميع و بصير و عالم بودن خدا از اين جهت است كه در مشتق ذات مأخوذ نيست ; ( 3 ) مثلاً ما وقتى به كسى عالم مىگوييم معنايش اين نيست كه يك ذاتى وجود دارد ، علمش هم جداى از آن است ، اگر علم عين ذات باشد باز هم عالم است .
ما به آن متكلم معتزلى كه مىگويد خداوند علم ندارد اما ذاتش كار آن را مىكند مىگوييم : خداوند كار علم را مىكند يعنى چه ؟ يعنى همانطور كه شخص عالم كشف معلومات مىكند و موجودات معلومه نزد او حاضر هستند ، معلوم نزد خداوند نيز حاضر است ، موجودات در حضور او حاضر هستند ; پس بگوييد : خداوند علم دارد ، منتها علمش جدا از خودش نيست ، خودش عين علم است و صفاتش عين ذاتش است . اگر بخواهيم توحيد حقيقى باشد ، بايد صفات خداوند را به ذاتش برگردانيم و بگوييم كه ذات حق تعالى هم وجود غيرمتناهى است هم علم و قدرت و حيات غيرمتناهى .

1 - سوره اسراء ، آيه 44 2 - مثنوى ، دفتر سوّم ، بيت 1019 3 - در علم اصول بحثى مطرح است كه آيا در كلمات مشتق مانند عالم ، قادر و نظاير آن ، علاوه بر صفات ، ذات نيز ملاحظه شده است يا نه ؟ و محقّقين آنان مىگويند : ذات در اين گونه كلمات جداى از صفات ملاحظه نشده است .

189