در سابق به چهار صفت حرارت ، برودت ، يبوست و رطوبت معتقد بودند ; و به عناصر اربعه ( آب ، هوا ، آتش و خاك ) قائل بودند ; ولى بر حسب علم جديد عناصر خيلى زيادتر از اينها هستند ، و حتى اينها را كه عناصر مىدانسته اند خودشان مركّب از عناصر ديگرى هستند ، مثلاً اكسيژن و هيدروژن دو موجود مختلف اند كه با هم تركيب شده اند و آب را تشكيل داده اند . اين موجودات را كه هر كدام يك خاصيت مخصوص دارند خدا با هم ملايم و جفت و جور كرده است .
مى توانيم « مختلفات » را مختلفات مادّى فرض كنيم ، مثل همين اكسيژن و هيدروژن و مولكولها و اتمهاى مختلف چيزها .
و يا بگوييم « مختلفات » منظور موجودات مادّى و مجرّد است كه خدا بين آنها هم يك نحو التيام قرار داده است . آن طور كه صدرالمتألهين در باب نفوس حيوانى و انسانى عقيده دارد كه همين موجود مادّى در اثر حركت و تكامل به سرحدّى مىرسد كه يك مرتبه تجرّد پيدا مىكند ، و ما هم موجودات مادّى هستيم و هم مجرّد ، و نفس ما هم جنبه مادّى و هم جنبه تجرّدى دارد و اين مجرّد و مادّه به هم آميخته است . مجرّد به منزله ميوه مادّه است . درخت سيب حركت مىكند ، شكوفه مىدهد ، شكوفه سيب مىشود و يك روز سيب از درخت جدا و مستقل مىشود ، نفس ما هم كه محصول عالى مادّه بدن ماست در اثر تكامل به سرحدّ تجرّد رسيده و روزى كه بميريم نفس از بدن جدا شده مستقل مىشود . پس خدا بين موجودات مختلف اين عالم - مادّى ها و مجرّدها - توافق قرار داده است .
آثار ذاتى اشياء « وَغَرَّزَ غَرَائِزَهَا » ( و هر طبيعت را اثرى مناسب خود داد . ) هر يك از افراد انسان و حيوان يك غريزه دارد . « غَرَزَ » اصل معنايش فرو كردن

237