او همان علم ازلى اوست به موجودات ، و نيازى به ابزار و آلت و شرايط مادّى مانند ديدن و شنيدن ما ندارد .
روايتى از امام صادق ( عليه السلام ) در شرح نهج البلاغه خوئى به نقل از كلينى آمده است : شنيدم از امام صادق ( عليه السلام ) كه مىفرمايد : « لم يزل الله عزّوجلّ ربّنا و العلم ذاته و لا معلوم » ( 1 ) خداوند پيوسته پروردگار ما بوده است ، و علم ذات خدا بود در آن وقتى كه هنوز معلوماتى نبود ; يعنى حتى وقتى كه موجودات نبودند خدا به همه آنها علم داشت ، اين مسأله خيلى عميق است .
نظر فلاسفه مشّاء و اشراق نسبت به علم خداوند فلاسفه مشّاء ( 2 ) مثل ارسطو و ابن سينا وقتى نتوانستند تصور كنند كه علم عين ذات خداست گفتند كه خدا يك عالَم علم دارد ، نظير اين كه ما يك صورت ذهنى در ذهنمان است مثل تصور اين كتاب ، كه اين تصور هم زائد بر ذات است هم وابسته به ذات است .
فلاسفه مشّائى فكر مىكردند خدا يك نقشه اى از اين موجودات عالَم در ذاتش هست ، منتها فرق بين علم خدا و علم انسان در اين است كه علم ما علمِ انفعالى است ، يعنى اين موجودات وجود دارند و سپس از آنها نقشه اى در ذهن ما مىآيد ; اما علم خدا علم فعلى است ، اوّل نقشه دارد و از روى آن نقشه جهان هستى را موجود كرده است . ( 3 ) ولى مرحوم صدرالمتألهين مسأله را خوب تحقيق كرده و گفته است : ذات خدا

1 - منهاج البراعة ، ج 1 ، ص 348 ; و اصول كافى ، ج 1 ، ص 107 ; براى آگاهى بيشتر از شرح روايت مىتوان به شرح اصول كافى ملاصدرا ، ص 274 مراجعه كرد . 2 - در فلسفه دو مشرب يا دو مكتب عمده وجود دارد : يكى مشائيين و ديگرى اشراقيين . 3 - شفاى بوعلى سينا ، مقاله هشتم ، فصل هفتم ( قسمت الهيات ) ص 364 ; و اسفار ، ج 6 ، ص 140 و 180 و 189

220