بزرگى مرتبت ، در اين فكر بودم كه ناگاه « ابن ابى العوجاء » [1] كه يكى از ملاحده آن زمان بود آمد و نشست در جايى كه من كلام او را مىشنيدم ، چون قرار گرفت مردى از اصحاب او آمد و نزديك او نشست ، پس ابن ابى العوجاء اشاره كرد به ضريح مقدس حضرت رسالت پناه صلَّى الله عليه و آله و گفت : « به تحقيق كه صاحب اين قبر به كمال مراتب عزّت رسيد و جميع خصلتهاى شرف كه در او مجتمع گرديد و در همهء احوال منزلت او به تضاعف مىانجاميد » .
رفيقش گفت كه : « او فيلسوفى بود كه دعواى مرتبه‌ها بلند و منزلت ارجمند كرد ، و براى اثبات آن معجزهء چند آورد كه بر عقلها غالب

[1] . ابن ابى العوجاء : عبد الكريم بن نويرة الدّهلى وفات 155 ه ق . معروف است كه از شاگردان حسن بصرى بوده است . « وى به دو اصل معتقد بود يعنى ثنوى بود و مانند مانى اين دو اصل را نور و ظلمت كه مبدأ خير و شر باشد مىدانست اما جهان بينى عجيب مانى را قبول نداشت زيرا اعتقاد به نفى قدر يعنى اعتماد به ارادهء آزاد انسان جزو عقايد مانى نبوده است . به عقيده او خلاص و رهايى انسان در يك جنگ اجبارى ميان نور و ظلمت و آميختگى آن دو به هم و بعد انفعال آن دو از يك ديگر است كه امرى است مقدّر و سرنوشتى است حتمى و بنا بر اين با نفى قدر مخالف است و هم چنين است اعتقاد به تناسخ . مانوى دانستن او از سوى بعضى از مؤلفان مبنى بر مسامحه و عدم دقت بوده است » . ابن نديم در الفهرست ، ص 338 وى را جزو رؤسا و متكلمين مانويه شمارد كه در ظاهر مسلمان بود و در باطن دين مانوى داشت . برخى از نويسندگان و مورّخان گويند وى در باره ثنويت كتابهايى تأليف كرده است . محمّد بن سليمان ، عامل كوفه به اتهام زندقه او را دستگير و حبس و در سال 155 به قتل رسانيد . شرح حال او را در اين كتابها ببينيد : البدء و التاريخ ، ج 1 ، ص 82 ، الفرق بين الفرق بغدادى ، ج 6 ، ص 255 ، امالى مرتضى ، ج 1 ، ص 88 - 89 و 95 و 96 ، ميزان الاعتدال ، ج 2 ، ص 144 ، آثار الباقيه ، ص 67 - 68 ، فهرست ابن النديم ، ص 338 ، آراء الهند ، ص 132 ، بزم آورد ، ص 75 - 81 ، تاريخ علم كلام در ايران و جهان اسلام ، 173 .

47