جامها و تحليل اشياء زياده از آن است كه احصاى آن توان نمود و از آن ظاهرتر است كه محتاج به بيان باشد بلكه از آتش روشنتر است .
[ منفعت ابر و صافى هوا ] تفكَّر كن اى مفضّل در منفعت ابر و صافى هوا كه گاه چنين و گاه چنان است و هر دو ضرر است براى مصلحت انسان ، و اگر يكى از اينها دايم مىبود امور معاش آنها مختل مىشد زيرا كه اگر هميشه باران مىباريد بقول و سبزه‌ها متعفّن مىگرديدند و بدن حيوانات سست مىشد و هوا سرد مىگشت و انواع بيمارىها در ميان مردم حادث مىشد ، و راه عبور مردم مسدود مىگرديد . و اگر هوا پيوسته صاف مىبود و باران نمىباريد ، زمين خشك مىشد و گياه‌ها مىسوخت و آب چشمه‌ها و رودها برطرف مىشد و ضرر بسيار از اين جهات به مردم مىرسيد و يبس بر هوا غالب مىشد و انواع مرض از يبوست در مردم به هم مىرسيد و چون گاه چنان و گاه چنين است ، هوا معتدل مىماند و هر يك دفع ضرر ديگرى را مىكند و همهء اشياء به صلاح و استقامت مىباشد .
اگر كسى گويد كه : چرا چنان نكردند كه در هيچ يك مضرّتى نباشد كه بايد به ديگرى به صلاح آيد ؟ جواب گوئيم كه : صلاح آدمى در آن است كه در دنيا بعضى از مشقتها و المها به او برسد تا ترك معاصى كند چنانچه هر گاه بدن آدمى را بيمارى عارض شود و محتاج شود به

185