اگر نتواند ايستاده بخواند نشسته نماز مىكند ، و اگر باز هم نتواند بر پهلوى راست دراز كشيده و نماز ميخواند ، و اگر باز هم نتواند بر پهلوى چپ نماز مىگزارد ، و اگر به اين نحو هم نتوانست به پشت روى زمين ميخوابد و ايماء و اشاره مىكند ، و روى خود را بسوى قبله ميگرداند ، و سجودش را پائينتر و پستتر از ركوع خود مىكند .
شرح : « يعنى در ايماء ركوع سر را كمتر از ايماء سجود خم مىكند . » و جايز است كه بيمار نماز واجب را بر پشت چهار پا بجا آورد بدين نحو كه روى او را بسوى قبله گردانند و كافى است سوره حمد را بخواند ، و در نماز واجب پيشانى خود را بر هر چيز كه بتواند و ممكن باشد گذارد ، و در نماز سنّت و نافله فقط ايماء مىكند .
شرح : « يعنى پيشانى گذاشتن لازم نيست ، و در حديث حلبى گذشت كه پيشانى گذاشتن مستحبّ است . و دور نيست مراد در اينجا چنين باشد كه ركوع را حتى المقدور درست بجا آورد ، و در سجود نيز پيشانى خود را بر قسمت پيشين زين يا امثال آن بر هر چيز ممكن باشد گذارد ، و اين ترتيب واجب باشد ، ولى اگر نتواند پيشانى خود را بر چيزى گذارد ، و ايماء و اشاره كند ، در اين صورت پيشانى نهادن سنّت باشد ، و اين معنى با توجّه به عبارت اظهر است . و الله تعالى يعلم . » 1038 - أمير المؤمنين عليه السلام فرمود : روزى رسول خدا صلَّى الله عليه و آله بر مردى از انصار كه بدنش از بيمارى باد آورده و متورّم شده بود وارد شد ، آن

6