كه خاتم پيغمبرانست درست نباشد از اينجا ثابت شد كه موضوع اين وعده ثابت است و منظور خلافت جدا از نبوتست و خلافت از نظرى غير از نبوتست و ممكن است خليفه مقام نبوت نداشته باشد اگر چه هر پيغمبرى مقام خلافت دارد مطلب ديگر اينست كه خدا خواست با دستور سجده بر آدم خلق خود را بيازمايد و نفاق منافق و اخلاص مخلصان را آشكار سازد چنانچه گذشت روزگار و بررسى و اختبار پرده از واقعيت آنها برگرفت مقصودم امتياز ميان ملائكه و شيطانست و اگر خدا انتخاب امام را باختيار بد دلان گزارد گذشت روزگار پرده از سوء نيت آنان بر ندارد زيرا مردم بىايمان هم جنس خود را انتخاب كنند و با او بسازند و بر او سجده كنند در اين صورت چگونه بباطن مردم از منافق و مؤمن پى توان برد و حسد و دردهاى درونى را توان شناخت پيوست امامت با توحيد و سر عصمت امامان بر حق ( 1 ) بوجه ديگر سخن از نظر گويند و شنونده بسيار تفاوت كند : گفتار مردى با بنده خود غير از گفتار شخصى است با آقاى خود ، اينجا گوينده خداى عز و جل است و شنونده فرشتگان خدا از اول تا آخر ، سخنى كه بطور كلى و عموم باشد مصلحت كلى و عمومى دارد چنانچه سخن مخصوص بموردى مصلحت خصوصى دارد ، ثواب كارهاى عمومى بزرگتر است از ثواب كارهاى خصوصى مثلا توحيد و خداشناسى كه بر همه خلق خدا واجبست غير از حج و زكاة و احكام مخصوص ديگر است پس گفتار خداى عز و جل كه - * ( وَإِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً ) * - دليل باشد كه سر توحيد در آن نهفته است چون بطور عموم ايراد شده ، چون جمله اى در پى جمله آمد و منظور از هر دو يك مقصد است در لوازم معنا با هم مشترك باشند خدا ميدانست كه در ميان بندگانش كسانيند كه او را يگانه

78