بپروردگار عزّ و جلّ بسبب عبادات و خضوع و فروتنى ، و كشيدن ذلَّت سفر مدّتى مديد در ميان صحرا و درّه و دشت ، در گرما و سرما ، ميان امن و خوف و خاطر جمعى و ترس ، در زمانى بس طولانى و پيوسته ، و آنچه در حجّ است از منافع براى جميع مردم ، و خواستن حاجت از خدا و ترسيدن از او ، و رها كردن و دور شدن از صفت زشت بىرحمى و سنگدلى و بيباكى ، و نيز از ياد نبردن خدا ، و او را فراموش نكردن و از غير خدا اميد بريدن ، و بعمل پرداختن ، و بحقوق رسيدگى كردن ، و جلوگيرى نفس از فسادگرائى گرائى ، و نفع رساندن يا بمنفعت رسيدن كسانى كه در شرق يا غرب زمين زندگى مىكنند ، در صحرا يا دريا بسر ميبرند ، در حجّ شركت كرده ، يا نكرده‌اند ، از تاجر و بازرگان ، از واردكننده و فروشنده يا خريدار و مشترى ، از كاسب و نيازمند ، و همچنين برآوردن حاجات مردم اطراف و اكناف و آن مكانها كه امكان اجتماع حاجيان در آن هست ، چنان كه در آيهء مباركه فرموده است * ( لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ) * .
و علَّت وجوب حجّ در مدّت عمر يك بار براى اينست كه خداوند عزّ و جلّ در همهء واجبات و فرائض ملاحظهء كم قدرت ترين مكلَّفين را فرموده است ، و يكى

175