مردم را به عرض ايشان رساندم ، حضرت تبسّمى كرده فرمودند : اى عبد العزيز ! مردم اطَّلاعى ندارند ، از دين خود به نيرنگ گمراه شده‌اند ، خداوند تبارك و تعالى پيامبر خود را قبض روح نكرد مگر بعد از اينكه دين را براى او كامل گردانيد و قرآن را كه بيان همه چيز در آن است ، بر او نازل فرمود ، حلال و حرام ، حدود و احكام و جميع نيازمندىها را به طور تمام و كمال در آن بيان فرمود و گفت : « * ( ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ) * » ( در كتاب به هيچ وجه كوتاهى نكرده‌ايم - انعام : 38 ) مترجم گويد : « لازم به تذكَّر است كه » من « در » من شيء « زائده است و تقدير آيه اين مىباشد : « * ( ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ ) * شيئا » و « شيئا » در اين گونه جمله‌ها جايگزين مفعول مطلق تأكيدى است ، يعنى : « * ( ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ ) * تفريطا » . مانند : « * ( لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً ) * » . به عبارت ديگر « شيئا » در اين گونه عبارات مفعول مطلق تأكيدى است نه مفعول به . پس معنى آيه همان است كه در متن ذكر شد ، نه اينكه « آنچه لازم بوده در كتاب آورده‌ايم و چيزى فروگذار نكرده‌ايم . . . ( رك : ما من به الرّحمن ، 241 / 1 ) البتّه ممكن است مراد از عدم كوتاهى در كتاب ، همين باشد كه همه چيز را در كتاب آورده‌ايم و چيزى باقى نگذارده‌ايم .
نكتهء ديگر اينكه مراد از « كتاب » در آيه ممكن است « لوح محفوظ » باشد نه قرآن ، و اين احتمال با توجّه به قبل و بعد اين جمله در آيه بيشتر تأييد مىشود ، آيه چنين است « * ( وَما مِنْ دَابَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْه إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ

445