و امّا شواهد قرآنى در بارهء امتحان و آزمايش به وسيلهء توانايى كه جامع بين دو عقيدهء جبر و تفويض است فراوان است كه از جملهء آنها اين فرمايش خداست : « و البتّه شما را مىآزماييم تا مجاهدان و شكيبايان شما را بازشناسانيم و گزارشهاى مربوط به شما را رسيدگى كنيم » . [ سورهء محمّد ( 47 ) ، آيهء 31 ] و اين فرمايش خدا : « به تدريج ، از جايى كه نمىدانند گريبانشان را خواهيم گرفت » . [ سورهء اعراف ( 7 ) ، آيهء 31 ] و اين فرمايش خدا :
« الف ، لام ميم . آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم ، رها مىشوند و مورد آزمايش قرار نمىگيرند ؟ » [ سورهء عنكبوت ( 29 ) ، آيهء 1 - 2 ] و خداوند متعال در بارهء فتنه كه به همان معنى امتحان و آزمايش است ، فرمود : « و قطعا سليمان را آزموديم . . . » [ سورهء صاد ( 38 ) ، آيهء 34 ] و در داستان موسى عليه السّلام فرمود : « در حقيقت ، ما قوم تو را پس از عزيمت تو آزموديم و سامرى آنها را گمراه ساخت » . [ سورهء طه ( 20 ) ، آيهء 85 ] و سخن موسى عليه السّلام كه : « اين نيست جز فتنهء تو » . [ اعراف ( 7 ) ، آيهء 155 ] فتنه تو يعنى آزمايش تو .
اين آيات است كه با يك ديگر سنجيده شوند و گواه يك ديگر گردند .
امّا آياتى كه لفظ « بلوى » به معنى آزمون در آنها آمده عبارتند از : « تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد » . [ سورهء مائده ( 5 ) ، آيهء 48 ] و اين آيه : « براى آنكه شما را بيازمايد ، از تعقيب آنان منحرفتان كرد » . [ سورهء آل عمران ( 3 ) ، آيهء 152 ] و اين آيه : « ما آنان را ، همان گونه كه باغداران را آزموديم ، مورد آزمايش قرار داديم » . [ سورهء قلم ( 68 ) ، آيهء 17 ] و اين آيه : « مرگ و زندگى را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتريد » . [ سورهء ملك ( 67 ) ، آيهء 2 ] و همچنين اين آيه : « و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتى بيازمود » . [ سورهء بقره ( 2 ) ، آيهء 124 ] و نيز اين آيه : « و اگر خدا مىخواست ، از ايشان انتقام مىكشيد ولى [ فرمان پيكار داد ] تا برخى از شما را به وسيلهء برخى ديگر بيازمايد » . [ سورهء محمّد ( 47 ) ، آيهء 4 ] .
و هر چه در قرآن به لفظ « بلوى » آمده توضيح آن در آغاز بيان شد كه همه به معنى آزمايش است و امثال آنها در قرآن بسيار است و همهء اينها اثبات آزمايش و امتحان است . حقيقت اين است كه خداى عزّ و جلّ مردم را بيهوده نيافريده و آنها را سر خود رها نساخته و حكمت خود را بازيچه ننموده است و اين حقيقت با اين آيه بيان فرموده كه : « آيا پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريده‌ايم ؟ » [ سورهء مؤمنون ( 23 ) ، آيهء 115 ] ؛ پس اگر كسى بگويد : مگر خدا سرنوشت بندگان را نمىداند كه آنها را مورد آزمايش قرار مىدهد ؟ گوييم : چرا حتى پيش از آنكه كارى انجام دهند مىداند چه خواهند كرد و اين فرمايش خداست كه : « و اگر هم باز گردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمىگردند » . [ سورهء انعام ( 6 ) ، آيهء 28 ] . همانا خداوند آنان را مورد آزمايش قرار مىدهد تا عدل خود را بدانها نشان دهد و قبل از آنكه كار بدى از آنها سرزند و بدون دليل ، عذابشان ننمايد و اين فرمودهء خداوند است كه :

863