چنان كه در اين آيه فرموده كه : « بر نيكوكاران ايرادى نيست » . [ سورهء توبه ( 9 ) ، آيهء 91 ] مگر نمىبينى كه خداوند عذر افرادى را كه هزينه سفر جهاد نداشتند پذيرفته و بر افرادى كه امكان داشتند و هزينه سفر و مركب سوارى براى رفتن به حج و جهاد و امثال آن را داشتند حجّت را بر آنان تمام دانسته است ؟ و همچنين عذر بينوايان را قبول كرده و به وسيلهء اين آيه حقّى براى بينوايان در دارايى ثروتمندان واجب كرده :
« [ اين صدقات ] براى آن دسته از نيازمندانى است كه در راه خدا فرو مانده‌اند » . [ سورهء بقره ( 2 ) ، آيهء 273 ] ؛ پس خداوند فرموده است كه آنان را معاف دارند و به آنها دستور آمادگى براى آنچه نتوانند و ندارند ، نداده است .
توضيح وسيلهء تحريك : امّا توضيح فرمايش امام صادق عليه السّلام در بارهء وسيلهء تحريك :
همان نيّتى است كه محرّك انسان به انجام همهء كارهاست و عضو احساس آن دل است ؛ پس هر كس اعمالى را مطابق دين انجام دهد ولى در دل خود اعتقادى به آن نداشته باشد ، خداوند چنان اعمالى را قبول نكند مگر آنكه با صدق نيّت انجام پذيرد .
و براى همين است كه خداوند منافقين را چنين معرفى مىنمايد : « به زبان خويش چيزى مىگويند كه در دلهايشان نيست و خدا به آنچه مىنهفتند داناتر است » . [ سورهء آل عمران ( 3 ) ، آيهء 167 ] . سپس براى سرزنش مؤمنان به پيامبرش نازل كرد كه : « اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد ؛ چرا چيزى را مىگوييد كه انجام نمىدهيد ؟ . . . » . [ سورهء صف ( 61 ) ، آيهء 2 ] چون مردى سخنى گويد كه از روى اعتقاد باشد ، نيّتش او را بر آن دارد كه سخن خود را با عمل خود هماهنگ سازد و تصديق نمايد و اگر سخنش از روى اعتقاد نباشد حقيقتى از او نمايان نگردد . در حقيقت ، خداوند صدق نيّت را ملاك قرار مىدهد هر چند عمل شخص - بنا به علَّتى مانع اقدام علنى شده - با نيّتش سازگار و هماهنگ نباشد . آنجا كه خداوند فرمايد : « مگر آن كس كه مجبور شده ولى قلبش به ايمان اطمينان دارد » . [ سورهء نحل ( 16 ) ، آيهء 106 ] و همچنين فرموده : « خداوند شما را به سوگندهاى بيهوده مؤاخذه نمىكند » . [ سورهء بقره ( 2 ) ، آيهء 225 ] ؛ پس قرآن و احاديث پيامبر صلَّى الله عليه و آله دلالت دارد كه دل ، مالك همهء حواس انسان است و نقش محورى و اصلى را به عنوان اصلاحگر اعمال دارد و آنچه را دل اصلاح نمايد چيزى آن را باطل نسازد . اين است توضيح همهء آن پنج مثالى كه امام صادق عليه السّلام آنها را اساس قاعدهء مرتبهء بين جبر و تفويض قرار داده است و چون اين پنج مثال به طور كامل در آدمى فراهم آيد ، عمل كامل طبق دستور خدا و پيامبرش بر او واجب گردد و اگر يكى از اين موارد پنجگانه را نداشته باشد به همان اندازه از عمل و تكليف معاف گردد .

861