و اين فرمايش خدا است كه : « ما انسان را به نيكوترين صورت و سيرت آفريديم » . [ سورهء تين ( 95 ) ، آيهء 4 ] و اين آيات : « اى انسان چه باعث شد كه در برابر پروردگار بزرگوارت مغرور شوى ؟ آنكه تو را خلق كرد و به تو كمال بخشيد و به اعتدال برگزيد و به صورتى كه خواست تركيب كرد » . [ سورهء انفطار ( 82 ) ، آيهء 6 - 8 ] و همچنين در بسيارى از آيات ديگر آمده است ؛ پس نخستين نعمت خداوند بر انسان ، « عقل درستى » و برترى او بر بسيارى از آفريدگان ديگر به خاطر برخوردارى از عقل كامل و بيان گوياست . و اين از آنجاست كه هر جنبنده اى بر روى زمين به حواس خود برپاست و به سوى كمال خويش پوياست و انسان را به خاطر نطق كه در ديگر مخلوقات وجود ندارد برترى داده و به وسيلهء نطق است كه خداوند انسان را بر ساير مخلوقات مسلَّط ساخته تا آنجا كه امر و نهىكننده شده و ديگران در تسخير اويند ؛ چنان كه خدا فرموده : « اين گونه خداوند آنها را براى شما رام كرد ، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگى ياد كنيد » . [ سورهء حج ( 22 ) ، آيهء 37 ] و فرموده : « و اوست كسى كه دريا را مسخّر گردانيد تا از آن گوشت تازه بخوريد و از آن زيورهايى بيرون آوريد كه آنها را مىپوشيد » [ سورهء نحل ( 16 ) ، آيهء 14 ] و باز فرموده : « و چارپايان را براى شما آفريد : در آنها براى شما وسيلهء گرمى و سودهايى است و از آنها مىخوريد و در آنها براى شما زيبايى است ، آنگاه كه آنها را از چراگاه برمىگردانيد و هنگامى كه آنها را به چراگاه مىبريد و بارهاى شما را به شهرى مىبرند كه جز با مشقّت بدنها نمىتوانستيد به آن برسيد » . [ سورهء نحل ( 16 ) ، آيهء 5 - 7 ] ؛ پس از اين لحاظ است كه خداوند انسان را به پيروى فرمان و طاعت خود فراخوانده كه او را با درستى خلقت و كمال نطق و معرفت بر ديگران برترى داده و او را از قدرت و استطاعت برخوردار فرموده تا به وسيلهء آن طبق فرمودهء او بندگى نمايد . و اين فرمودهء خداست كه : « پس تا مىتوانيد از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد » . [ سورهء تغابن ( 64 ) ، آيهء 16 ] و اين آيه : « خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايىاش تكليف نمىكند » . [ سورهء بقره ( 2 ) ، آيهء 286 ] و همچنين اين آيه :
« خداوند هيچ كس را جز به قدر آنچه به او داده تكليف نمىكند » . [ سورهء طلاق ( 65 ) ، آيهء 7 ] .
و در آيات بسيار ديگر . و چون يكى از حواسّ بنده را بگيرد كار آن حسّ را از وى نخواهد ، همان طور كه در قرآن فرموده : « بر نابينا و لنگ ايرادى نيست . . . » .
[ سورهء نور ( 24 ) ، آيهء 61 ] ؛ پس خداوند هر كس را كه داراى اين اوصاف است از جهاد و امورى كه جز بدان حس انجام نيابد ، معاف كرده است و از طرف ديگر حج و زكات را بر توانگر واجب ساخته است ؛ چون استطاعت و امكان انجام آنها را به او داده و فقير را از پرداخت زكات و انجام حج معاف نموده است .

857