« هر كس كار نيكى بياورد ، ده برابر آن پاداش نخواهد داشت و هر كس كار بدى بياورد ، جز مانند آن جزا نيابد و بر آنان ستم نرود » . [ سورهء انعام ( 6 ) ، آيهء 160 ] و خدا - كه بلند باد ياد او - فرموده است : « روزى كه هر كسى آنچه كار نيك به جاى آورده و آنچه بدى مرتكب شده ، حاضر شده مىيابد و آرزو مىكند : كاش ميان او و آن كارهاى بد فاصله اى دور بود و خداوند ، شما را از كيفر خود مىترساند » . [ سورهء آل عمران ( 3 ) ، آيهء 30 ] و همچنين فرموده است « امروز هر كسى به موجب آنچه انجام داده است كيفر مىيابد . امروز ستمى نيست » . [ سورهء مؤمن ( 40 ) ، آيهء 17 ] .
پس اينها آيات محكمى است كه جبر و جبريّون نفى مىكنند ، و نظير آنها در قرآن فراوان است . و ما آن را مختصر كرديم تا اين نامه طولانى نشود و توفيق با خداست .
امّا آن تفويض كه امام صادق عليه السّلام آن را باطل دانسته و هر كس بدان معتقد باشد و از آن پيروى نمايد به خطا رفته عقيدهء كسى است كه گويد : « همانا خداوند - كه بلند باد ياد او - همهء امور را به بندگانش واگذار نموده و اختيار امر و نهى را به دست آنان سپرده و آنها را سر خود رها ساخته است » . در اين تفويض نكته دقيق و قابل توجهى براى جويندگان نكته سنج و آزادانديش وجود دارد و امامان هدايت پيشه از عترت پيامبر صلَّى الله عليه و آله به سوى اين باريكبينى و دقت نظر رفته‌اند و حقيقت را دريافته‌اند ؛ زيرا آن بزرگواران فرموده‌اند : « اگر خدا از راه سر خود گذاردن مردم كار را به خود آنان واگذار نموده بود بر او لازم مىآمد كه به عمل آن بندگان راضى باشد و آنان لايق دريافت پاداش از جانب او باشند و اگر هم مرتكب جنايتى شدند ، چون آنها را سر خود رها ساخته بود ، مجازات نشوند » . اين گفتار به دو معنى باز مىگردد : يكى اينكه بندگان بر او غلبه نمودند و او را ملزم ساختند كه آنچه به نظر و رأى خود اختيار نموده‌اند خداوند آن را بپذيرد - چه بخواهد و چه نخواهد - كه در اين صورت سستى و ضعف خدا لازم آيد ، يا اينكه خداى عزّ و جلّ عاجز باشد از مطيع نمودن بندگان و قبولاندن امر و نهى خود بدانها - چه بخواهند و چه نخواهند - لذا امر و نهى خويش را به آنان واگذار نموده و آن را مطابق ميل و علاقه آنها قرار داده است ؛ زيرا خودش به امر و نهى كردن عاجز بوده و براى همين نيز اختيار كفر و ايمان را به دلخواه خود آنان واگذاشته است .
و مثل آن ، مثل مردى است كه يك بنده را بخرد تا آن بنده خدمتش نمايد و فضيلت سرپرستى او را دريابد و پيرو امر و نهى او باشد و ارباب اين بنده نيز ادّعا دارد كه من داراى سلطه و عزّت و حكمت هستم و به امر و نهى بندهء خود پرداخته

841