پس اين پنج مورد است كه امام صادق عليه السّلام به عنوان كلَّيات فضل الهى گرد آورده است ؛ پس اگر بنده اى يكى از آن موارد را نداشته باشد . در اثر آن كمبود ، تكليف از او ساقط گردد . امام صادق عليه السّلام از اصلى خبر داده كه بر مردم لازم است كه در جستجوى فهم آن برآيند و قرآن نيز بر تأييد آن گوياست و آيات استوار رسول خدا صلَّى الله عليه و آله هم بر آن گواه است ؛ زيرا پيامبر صلَّى الله عليه و آله در سخنان خود و خاندانش عليهم السّلام در گفته هايشان هرگز از حدود قرآن تجاوز ننمايند ؛ پس هر گاه اخبار درستى نقل گردد و گواه درستى آنها از قرآن جستجو شود و مورد تأييد قرآن قرار گيرند در اين صورت پيروى از آنها واجب است و چنان كه در آغاز اين نامه يادآورى كرديم ، جز اهل عناد از آن سرپيچى ننمايند .
و چون در بارهء فرمايش امام صادق عليه السّلام تحقيق كرديم كه فرموده بود مرتبه اى بين جبر و تفويض است و با اين سخن ، جبر و تفويض را انكار كرده بود ، دريافتيم كه قرآن نيز سخن امام صادق عليه السّلام را گواهى و تأييد مىكند و همچنين خبر ديگرى از امام صادق عليه السّلام با آن توافق دارد كه از آن امام پرسيدند : آيا خداوند بندگان را به ارتكاب گناهان مجبور مىسازد ؟ امام صادق عليه السّلام در پاسخ آن فرمود : خدا از اين عادلتر است .
عرض شد : پس آيا كار را به طور كلَّى به خود آنها واگذار مىكند ؟ امام عليه السّلام فرمود :
خداوند بر آنها پرنفوذتر و مسلَّطتر از اين ( حرفها ) است . و نيز روايت شده كه امام صادق عليه السّلام فرمود : مردم در بارهء اعتقاد به تقدير بر سه گونه‌اند :
يكى پندارد كه كار به او واگذار شده است ، چنين كسى خدا را در قدرت و تسلَّطش دست كم گرفته و او را سست پنداشته و اين شخص در هلاكت است ؛ و يكى ديگر پندارد كه خداى عزّ و جلّ بندگان را مجبور به انجام معصيت ساخته و تكليفى بيش از طاقت و توان آنها بر دوش ايشان نهاده است ، چنين كسى خدا را در حكم خويش ستم پيشه دانسته و اين شخص نيز در هلاكت است ؛ و ديگرى معتقد است كه خداوند به بندگانش به اندازه توانشان تكليف كرده و خارج از حدّ توان و طاقت آنها تكليف ننموده است و چون كار نيك انجام دهد خدا را سپاس گويد و چون كار بد مرتكب شود از خدا آمرزش جويد ، چنين كسى مسلمانى است كه به بلوغ ( فكرى ) رسيده و به حقيقت دست يافته است . پس امام صادق عليه السّلام در واقع خبر داده است كه هر كس پيرو و معتقد به جبر و تفويض است ، بر خلاف حقّ است . من آن جبرى را كه معتقد بدان دچار خطاست شرح دادم و همچنين بيان نمودم كه هر كس پيرو تفويض گشته او نيز در چنگال باطل گرفتار شده است ؛ پس حقّ مرتبه اى ميان جبر و تفويض است .

835