پس انسان اين چنين براى كار دنيا و كار آخرت آفريده شده و چون خداوند ميان اين دو فراهم آورده است زندگى انسان در زمين امكان پذير گشته زيرا از مقام آسمانى به دنيا فرود آمده است ؛ پس وقتى خداوند به وسيلهء مرگ ميان آن دو جدايى اندازد ، آنچه آسمانى است به آسمان برگردانده شود ؛ بنا بر اين زندگى در زمين است و مرگ در آسمان . و اين براى آن است كه ميان روح و بدن جدايى افتد و روح و نور به قدرت نخستين برگردد و تن بماند ؟ زيرا كه از مقام دنياست [ و فناپذير است ] و به راستى ، جسم انسان در دنيا تباه گردد ؛ زيرا باد آب را بخشكاند و گل خشك گردد ، و نرم شود و بپوسد و هر يك به عنصر نخستين خود برگردد . نفس با دم زدن بجنبد و حركت دم زدن از باد است ؛ پس آنچه از نفس مؤمن است به سبب نورى است كه مورد تأييد عقل است و آنچه از نفس كافر است به سبب آتشى است كه مورد تأييد عقل نماست ؛ پس نفس كافر از صورت آتش خود باشد و نفس مؤمن از صورت نور خود . و مرگ از جانب خدا رحمتى است براى بندهء مؤمن و عذابى است براى كافر .
خداوند دو گونه كيفر دارد : يكى از طريق روح است و ديگرى از طريق تسلَّط مردم بر يك ديگر . آنچه از طريق روح است بيمارى و فقر باشد و آنچه از نوع تسلَّط ديگران است انتقام و خونخواهى باشد و اين است معنى فرمايش خداوند عزّ و جلّ : « و اين گونه برخى از ستمكاران به كيفر آنچه به دست مىآوردند ، سرپرست برخى ديگر مىگردانيم » . [ سورهء انعام ( 6 ) ، آيهء 129 ] مراد گناهانى بود كه خودشان مرتكب شده بودند . پس آنچه از گناه روح است كيفرش بيمارى و ندارى است و آنچه از سلطه گرى است همان انتقام و خونخواهى است .
و همهء اينها كيفر مؤمن در سراى دنيا و شكنجه او در همين جهان است . و امّا كافر ، كيفرش در اين دنيا انتقام و شكنجهء بدش در دنياى ديگر است .
اين [ كيفر دنيوى و اخروى ] نباشد مگر در اثر گناه و گناه نيز از شهوت خيزد ارتكاب مؤمن به آن يا از روى اشتباه و فراموشى است يا از روى اجبار و بىطاقتى است و ارتكاب كافر به آن از روى عمد و انكار و تجاوز و حسد است و اين است معنى فرمايش خداى عزّ و جلّ : « كافران از روى حسدى كه در وجودشان بود [ آرزو مىكردند كه شما را ، بعد از ايمانتان ، كافر گردانند ] » . [ سورهء بقره ( 2 ) ، آيهء 109 ] .

643