لذا او در امور آشفته اى غوطه ور گشته است . مردمى كه با يك ديگر ستيزه و دشمنى كنند ترس و يأس بر آنها سايه افكند و كارشان در اثر لجاجت طولانى مضمحل شود . هر كه كج دل شد نيكى را بدى و بدى را نيكى پندارد و سرمست گمراهى شود . هر كه ناسازگارى كند راههايش نامعلوم و كارش پيچيده شود و راه بيرون شدن بر او تنگ آيد . هر كه جز به راه مؤمنان رود سزايش آن كه از دين خود دست بردارد .
شك را چهار شاخه است : جدال ، ترس ، دودلى و خودباختگى .
اهل جدال به كدام يك از نعمتهاى پروردگارت جدال كنند ؟ هر كه از كارهايى كه در پيش دارد بترسد ، پيوسته واپس ماند و هر كه به ترديد و دودلى گرفتار آيد [ در راه بماند ] تا گذشتگان بر او پيشى گيرند و آيندگان به او برسند و پايمال سمهاى شياطين شود و هر كه به هلاكت دنيا و آخرت تن در دهد ، هم در دنيا هلاك شود و هم در آخرت و هر كه از آن نجات يابد . اين توفيق را در سايهء يقين يابد .
شبهه را چهار شاخه است : دل باختگى در برابر آرايش [ دنيا ] ، وسوسهء نفس ، توجيه كجى و جلوه دادن باطل به صورت حقّ . و اين براى آن است كه آرايش از ديدن حقيقت ممانعت مىكند و وسوسهء نفس [ انسان را ] به وادى شهوت پرتاب مىنمايد و كجى صاحب خود را سخت به بيراهه مىبرد و جلوه دادن باطل به صورت حقّ ، تيرگيهايى است كه روى هم انباشته مىشود . اين است كفر و پايه‌ها و شاخه‌هاى آن .
نفاق را چهار شاخه است : هوس ، سهل انگارى [ در امور دينى ] ، خشم و طمع .
هوس ، خودش چهار شاخه دارد : ستم ، تجاوز ، شهوت و عصيان . هر كه ستم كند گرفتارى او زياد شود و تنها ماند و دشمنانش بر او پيروز شوند . هر كه تجاوز كند از شرارتها و بدىهايش ايمن نماند و آرامش دل نصيبش نشود . هر كه از شهوت بركنار نباشد در درياى افسوس فرو رود و هر كه از روى عمد عصيان نمايد ، بدون هيچ عذر و دليلى گمراه شود .

277