كى و چه زمانى ، در او راهى ندارند . حرف قد [ قرب زمانى ] او را نزديك نكند .
ترديد ، مگر و شايد ، حجاب او نگردد . كلمهء « با » با او به كار نمىرود [ همكارى ندارد ] .
ضمير « او » به طور كامل او را در بر نمىگيرد . همانا ابزارها خود را محدود سازند و هر ابزارى به همانند خود اشارت راند . فعاليّت هر چيزى در محدودهء خود آنهاست .
استفاده از ابزار دليل نيازمندى است . تضاد بين دو چيز از وجود ضدّ خبر مىدهد .
شبيه است كه شباهت را مىرساند . پديده‌ها همراه زمانهايند . به وسيلهء نامها ، صفتها از هم تميز داده مىشوند و به قرينه هاست كه صفت آنها از هم متمايز مىشود و از آنها همتا جدا مىگردد و پديده هايشان به آنها برمىگردد .
تعبير از « كى پديد گرديد » هر پديده اى را از هميشگى بودن باز مىدارد و گفتن « به تحقيق بود » مانع ازليّت او مىگردد و استفاده از لفظ « اگر چنين نبود » حتميّت تحقّق را كه معناى جبروت است [ از آن به وجوب وجود تعبير مىشود ] از آن سلب مىنمايد .
پديده‌ها از هم جدا هستند و دلالت بر جداكنندهء خود دارند و از هم بركنارند و دلالت بر بركناركنندهء خويش دارند . به آفريده‌ها ، آفريدگار بر خردها آشكار گرديد و هم به وسيلهء آنها از ديده‌ها پنهان مىگردد . در اثر همين است كه پندارها قضاوت مىكنند و عبرتها برقرار هستند و از همين پديده‌ها دليل به رشته كشيده مىشود و به وسيلهء خردها باور داشتن خدا به دل مىنشيند و به وسيلهء اقرار ايمان تحقّق مىيابد .
دين و ديانتى نيست جز با معرفت ، معرفتى نيست جز به باور داشتن ، باورى نيست جز به توحيد پاك ، توحيد اعتبارى ندارد جز با اخلاص و بىريايى ، اخلاص تحقّق نيابد جز با نفى تشبيه ، با اثبات صفات زائد بر ذات نفى تشبيه كارساز نيست ، توحيد پاك و ناب تحقّق پيدا نكند جز با سلب همهء صفات زائد بر ذات ، تشبيه از يك جهت موجب تشبيه از هر جهت شود ، يگانه پرستى به طور كامل صورت نپذيرد مگر با نفى همهء تشبيهات نه فقط بعضى از تشبيهات . اقرار ، عدم انكار است و اگر از يك نظر انكارى وجود داشته باشد اخلاص در توحيد صدق نمىكند ؛ پس هر چه در آفريده است در آفريننده آن يافت نمىشود و هر چه در آن ممكن است در كردگارش محال و ممتنع مىباشد . حركت در او روا نيست ، تجزيه و تركيب در ذات او امكان پذير نيست و چگونه چنين باشد كه خود پديد آورندهء حركت و تجزيه است ؟ و چگونه چيزى كه خود پديد آورده به او برگردد ؟ يا آنچه خود پديد آورده در او پديد آيد ؟ اگر چنين باشد ذاتش دگرگونى گيرد و كنه او تجزيه پذيرد ، آنگاه نتوان گفت ازلى و هميشگى است و ازليّت معناى خود را از دست مىدهد و مفهومى جز حدوث باقى نمىماند ، جانبخش مفهومى ندهد جز همان جانيابى . اگر براى او پشت سرى باشد پيشرويى هم تواند بود ؛

109