و حضرت عيسى عليه السّلام بحواريين فرمود كه حق را بشما ميگويم بدرستى كه بالا نميرود به آسمان مگر همانچه از آن فرود آمده [1]

[1] فرموده است شيخ ابو عبد اللَّه مفيد كه كلام ابى جعفر ابن بابويه در باب نفس و روح بر طريقه حديث است نه تحقيق و اگر اختصار مينمود ابو جعفر بر همان احاديث و ذكر معانى آنها نمينمود بود سالمتر از براى او از داخل شدن درى كه تنگست از او رفتن آن ، بعد از آن فرموده است شيخ مفيد ره كه نفس عبارتست از چند معنى ، يكى از آن معانى ذات هر چيز است و معنى ديگر خون جهنده و معنى ديگر نفسى كه آن هوا است ، و معنى چهارم خواهش و ميل طبع است . اما شاهد بمعنى اول پس آن قول عرب است كه : اين نفس شىء است يعنى ذات آن و خود آنست و شاهد بمعنى دوم قول ايشان است كه : هر آنچه نفس سائله دارد حكمش چنين و چنين است و شاهد معنى سوم آنست كه گويند : فلان كس هلاك شد نفس آن هر گاه منقطع گردد نفس او و باقى نماند در جسمش هوائى كه بيرون آيد از حواسش و شاهد معنى چهارم قول خداوند تعالى است كه : * ( إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ ) * ( سوره يوسف آيهء 53 ) يعنى هوا و خواهش خواننده است بقبح و گاهى تعبير مىشود بنفس از نقمت و خشم ، و فرموده است خداوند تعالى كه * ( وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّه نَفْسَه ) * ( سورهء آل عمران آيهء 27 و 28 ) يعنى حذر ميفرمايد شماها را خداوند از خشم و عقاب خود . بعد از آن شيخ مفيد ره فرموده است كه ، و اما روح پس آن عبارت از چند معنى است يكى از آنها حيوة است و دوم قرآن و سيم ملائكهء از ملائكه هاى خداوند تعالى و چهارم جبرئيل عليه السّلام است . پس شاهد معنى اول قول ايشانست كه ميگويند : هر ذى روحى حكمش چنين و چنين است ، قصد ميكنند كه هر صاحب حياتى ، و قول ايشانست در كسى كه بميرد كه بيرون رفته است از او روح قصد ميكنند حيات را ، و قول ايشان است در چنين كه : صورتى است كه داخل نشده است آن را روح قصد ميكنند كه حلول ننموده است آن را حيات . و شاهد معنى دوم قول خداوند تعالى است : * ( وَكَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ) * ( سورهء شورى آيهء 52 ) يعنى و همچنين وحى ميفرستيم بسوى تو اى محمد صلى اللَّه عليه و آله روحى را . يعنى قرآنى را از امر ما و شاهد معنى سوم قول حق تعالى است كه : * ( يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ ) * ( الى آخر الآية ) ( سوره نبأ آيه 38 ) يعنى روزى كه برپا ايستد روح يعنى آن ملك مخصوص و بر پاى ايستند ملائكه يعنى باقى ملائكه و شاهد معنى چهارم قول حقتعالى است كه : * ( قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ ) * ( سورهء نحل آيه 104 ) يعنى بگو اى محمد ( ص ) كه فرود آورده است آن را روح القدس يعنى جبرئيل عليه السّلام و اما آنچه ذكر نموده است آن را ابو جعفر ابن بابويه و روايت نموده آن را اينكه ارواح خلق شده‌اند پيش از جسدها به دو هزار سال ، پس آنچه شناخته‌اند از آنها يك ديگر را الفت ميگيرند با يك ديگر و آنچه نشناخته‌اند يك ديگر را اختلاف ميكنند با يك ديگر ، پس آن حديثى است از حديثهاى آحاد و چيزيست از طريق افراد و از براى آن توجيهى است غير از آنچه گمان نموده است آن را كسى كه نيست از براى او علمى بحقايق اشياء و آن توجيه آن است كه خداوند تعالى خلق نموده است ملائكه را پيش از بشر به دو هزار سال پس آنچه شناختند از آنها يك ديگر را پيش از خلقت بشر الفت گرفتند با هم در نزد خلقت بشر و آنچه نشناختند از آنها يك ديگر را مختلف شدند بعد از خلقت بشر ، و نيست امر چنان كه گمان نموده‌اند آن را ارباب تناسخ و داخل شده است شبههء در آن بر حشويه شيعه ، پس توهم نموده‌اند كه ذوات فعاله كه مامور و منهى ميباشند بوده‌اند مخلوق در عالم ذر و تعقل مينموده‌اند يك ديگر را و ادراك مينموده‌اند و ميفهميده‌اند و نطق مينموده‌اند ، بعد از آن خلق نموده است خداوند تعالى از براى آنها جسد آنها را ؛ پس نشانيده است و قرار داده است آن ارواح را در آن اجساد و اگر بود اين چنين هر آينه بوديم ما كه ميشناختيم آنچه را كه بوديم بر آن و در اين هنگام ياد مىآورديم آن را و مخفى نميبود بر ما حال در آن عالم ؛ آيا ديده نميشود كه كسى بزايد و نمو كند در شهرى از شهرها پس بماند در آن شهر يك سال بعد از آن بگردد از آن شهر بشهرى ديگر ، نرود از او علم آن شهر اول ، و اگر پوشيده شود بر او در وقتى به جهت فراموشيش از آن ؛ پس متذكر كنند او را به ياد آورد آن را ، و اگر نبود امر چنان كه ما گفتيم ، هر آينه جائز بود كه تولد شود انسانى از مادر در بغداد و نشو و نما كند در آن و بماند مدت بيست سال در آن ، بعد از آن بگردد بشهرى ديگر پس فراموش كند حال خود را در بغداد و به ياد نياورد از آن حال هيچ چيزى را و اگر چه متذكر شود به آن و شمرده شود بر او علامات حال او و مكان ، و نشو و نماى او ، و اين چيزى است كه نميرود بسوى آن هيچ عاقلى و نميباشد سزاوار از براى كسى كه نيست از براى او معرفتى بحقايق امور ، اينكه تكلم كند در آن بر مثال پاى بر زمين ( زدن ) شتر شب كور در شب ، و آنچه تصريح نموده است به آن ابو جعفر رحمة اللَّه عليه در معنى روح و نفس آن بعينه قول تناسخيه است بدون آنكه برخورد كه قول ايشان است پس جنايت نمودن به اين گفتار بر خودش و بر غيرش عظيم است . و اما ياد نمودنش ابو جعفر ره كه نفسها باقى مىباشد ، پس عبارتى است ناپسند و لفظى است ضد الفاظ قرآن مجيد فرموده است خداوند تعالى : * ( كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَيَبْقى وَجْه رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَالإِكْرامِ ) * ( سوره الرحمن آيه 26 و 27 ) يعنى هر آن كس كه بر زمين است فانى است و باقى ميماند ذات پروردگار تو اى محمد صلى اللَّه عليه و آله كه صاحب جلال و اكرام است ، و آنچه حكايت نموده است آن را از اين مطلب و توهم نموده است آن را ، آن مذهب بسيارى از فلاسفه ملحدين است ، كه گمان نموده‌اند كه نفسها ملحق نميگردد آنها را كون و فساد و اينكه باقى ميباشند و جز اين نيست كه فانى و فاسد ميگردند جسمهاى مركب ، و بسوى اين مذهب رفته‌اند بعضى از اصحاب تناسخ و گمان نموده‌اند كه نفسها هميشه مكرر ميگردند در صورتها و هيكلها كه حادث نميگردند و فانى نميشوند و معدوم نميگردند و اينكه آنها باقيند نه فانى و اين خبيثتر قولى و دور تر قولى است از صواب ، و بسبب آنچه او تدوين نموده است آن را در قباحت و فساد ؛ سرزنش ميزنند به آن ناصبيها بر شيعه و نسبت ميدهند ايشان را بسوى زندقه ، و اگر مىشناخت ثبتكنندهء آن آنچه را كه در آن است هر آينه متعرض آن نميگرديد ، ليكن اصحاب ما كه چنگ ميزنند باخبار اصحاب در اثر سلامتى و دورى ذهن و كمى زيركى ، ميگذرند بر رويهاى آنچه شنيده‌اند آن را از احاديث و نظر نميكنند در سند آنها و تميز نميدهند ميانهء حق و باطل آنها و نمىفهمند آنچه را كه داخل ميگردد بر ايشان در اثبات آنها و تحصيل نميكنند معانى آنچه را كه ميگويد از آن اخبار ، و آنچه ثابت گرديده است از حديث در اين باب آن است كه ارواح بعد از مرگ اجساد بر دو قسمند ، بعضى از آنها چيزى است كه نقل ميشوند بسوى ثواب و عقاب ؛ و بعضى از آنها چيزيست كه باطل ميگردد پس بر نميخورد بثوابى و نه عقابى ، و بتحقيق كه روايت شده است از حضرت صادق عليه السّلام آنچه را كه ذكر نموديم آن را در اين معنى و بيان نموديم آن را ، پس سؤال شد از آن حضرت عليه السّلام پس كسى كه بميرد در اين دار كه كجا مىباشد روح او ؟ ( فرمود آن حضرت ) پس كسى كه بميرد و مؤمن محض باشد يا كافر محض ، نقل مىشود روحش از هيكلش بسوى مثلش در صورت و جزا داد مىشود باعمالش تا روز قيامت ، پس هر گاه برانگيخت خداوند كسانى را كه در قبور مىباشند برميآورد جسم او را و رد مينمايد روحش را و ملحق ميسازد آن را بجسدش و محشور ميگردد تا آنكه داده شود جزاء اعمالش ، پس مؤمن منتقل ميگردد روحش از جسدش به مثل جسدش در صورت پس قرار داده مىشود در بهشتى از بهشتهاى خداوند تعالى كه تنعم كند در آن تا روز بازگشت و كافر منتقل ميگردد روحش از جسدش بسوى مثلش بعينه و قرار داده مىشود در آتش پس معذب ميگردد به آن آتش تا روز قيامت و شاهد اين قول در مؤمن قول حقتعالى است : * ( قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِي رَبِّي ) * ( سوره يس آيه 25 و 26 ) يعنى گفته شود بمؤمن كه داخل شو ببهشت ، ( گفت ) او كه ( اى ) كاش كه قوم من ميدانستند آنچه را كه آمرزيد از براى من پروردگار من ؛ و شاهد آنچه ذكر نموديم آن را در باب كافر قول حقتعالى است كه : * ( النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَعَشِيًّا ) * ( سورة مؤمن آيه 46 ) يعنى كفار عرض ميشوند به آتش هر صبح و خفتن پس خبر داده است خداوند سبحانه كه مؤمن گفت بعد از مرگش در وقتى كه داخل بهشت شد كه : كاش قوم من ميدانستند و خبر داده است كه كافرى عذاب مىشود بعد از مرگش صبح و خفتن و روزى كه برپا مىشود قيامت مخلد ميگردد در آتش . و قسم ديگر كسى است كه فراموش مىشود از او و معدوم مىگردد نفسش نزد فساد جسمش ، پس شاعر ( يعنى دانا ) نميگردد به چيزى تا آنكه مبعوث گردد و آن كسى است كه خالص نگردانيده است ايمان را خالص كردنى ، و خالص نگردانيده است كفر را خالص كردنى و بتحقيق كه بيان نموده است خداوند اين قسم را نزد قولش * ( إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً ) * ( سوره طه آيه 104 ) پس بيان نموده است خداوند سبحانه اينكه قومى ميباشند نزد حشر كه نميدانند مقدار درنگ خود را در قبور به آن غايت كه گمان ميكنند پارهء از ايشان كه آن يك روز بوده است و جايز نيست كه اين آيه در وصف كسى باشد كه معذب مىباشد تا وقت بعثتش به جهت آنكه كسى كه هميشه با نعمت يا معذب مىباشد مجهول نميباشد بر او حال خود در آنچه معامله مىشود با او و مشتبه نميباشد بر او امر در بقائش بعد از وفاتش و بتحقيق كه روايت شده است از ابى عبد اللَّه عليه السّلام كه جز اين نيست كه سؤال مىشود در قبرش كسى كه خالص نموده است ايمان را خالص كردنى يا آنكه خالص كرده است كفر را خالص نمودنى و اما غير از اين دو پس بدرستى كه فراموش مىشود از او و فرمود آن حضرت عليه السّلام كه در رجعت جز اين نيست كه بر نمىگردد بسوى دنيا نزد قيام قائم عليه السّلام كسى كه خالص نموده است ايمان را خالص نمودنى يا خالص كرده است كفر را خالص كردنى و اما غير از اين دو نفر پس نيست رجوعى از براى ايشان تا روز بازگشت ، و بتحقيق كه اختلاف نموده‌اند اصحاب ما گروه اماميه در آنكه كدام يك متنعم يا معذب مىگردد به مردن ! پس گفته‌اند گروهى از ايشان كه معذب و متنعم آن روح است كه متوجه ميگردد بسوى او امر و نهى و تكليف و نام گذارده‌اند آن را جواهر و گفته‌اند ديگران كه بلكه روح حيات است كه قرار داده مىشود در جسدى مانند جسدش در دار دنيا ، و هر دو امر جائز ميباشند در عقول ، و اظهر نزد من قول كسيست كه گفته است كه آن جوهرى است كه مخاطب است و آن آن چيزيست كه نام گذارده‌اند آن را فلاسفه بسيط ، و بتحقيق كه آمده است در حديث كه انبيا صلوات اللَّه عليهم بخصوصه و ائمه بعد از ايشان عليهم السّلام نقل مىشوند بجسدهاى خود و روحهاى خود از زمين بسوى آسمان پس متنعم ميگردند در اجساد خود ، آن اجساد كه بوده‌اند در آنها نزد بودن ايشان در دار دنيا : و اين مختص حجتهاى خداوند است نه غير ايشان از مردم و بتحقيق كه روايت شده است از حضرت پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله كه فرموده كه : هر آن كس كه صلوات فرستد بر من نزد قبر من بشنوم من آن را ، و هر آن كس كه صلوات فرستد بر من از دور رسانيده شوم آن را و فرمود آن حضرت صلى اللَّه عليه و آله كه هر آن كس كه صلوات فرستد بر من يك مرتبه صلوات فرستم من بر او ده مرتبه ، و كسى كه صلوات فرستد بر من ده مرتبه صلوات فرستم بر او صد مرتبه ، پس بايد كه بسيار كند صلوات را ، يا پس بايد كه بگويد صلوات را مردى كه از شما است . پس بيان فرموده است آن حضرت عليه السّلام كه او بعد از خروجش از دنيا مىشنود صلوات بر خود را و نمىباشد چنين مگر كسى كه او زنده باشد نزد خداوند تعالى و همچنين ائمه هدى عليهم السّلام ميشنوند سلام كسى را كه سلام كند بر ايشان از نزديك و ميرسد بايشان سلام آن كس از دور ، و به اين مضمون آمده است خبرهاى راست از ايشان عليهم السّلام : بتحقيق كه فرموده است خداوند تعالى : * ( وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّه أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ) * ( سوره آل عمران آيه 170 ) يعنى البته البته گمان مكن كسانى را كه كشته گشته‌اند در راه خدا مردگان ، بلكه زنده و روزى داده مىشوند نزد خداوند ، يا زنده‌اند نزد خداوند و روزى داده مىشوند . و روايت شده است از پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله كه ايستاد بر سر چاه بدر ، پس فرمود از براى مشركينى كه كشته گشته بودند آن روز و انداخته شده بودند در چاه كه : هر آينه بتحقيق كه بوديد شماها بدهمسايه‌اى از براى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله ، بيرون نموديد او را از مكان ولادتش و رانديد او را ، بعد از آن جمعيت فراهم آورديد بر سر او ، پس جنگ نموديد با او ، پس بتحقيق كه يافتم من آنچه را كه وعده داده بود مرا پروردگار من حق ، پس آيا يافتيد شماها آنچه را كه وعده داده آن را پروردگار شما حق ؟ پس عمر عرض نمود كه اى رسول خدا ( ص ) چيست خطاب تو از براى سرى چند ؟ پس فرمود آن حضرت ( ص ) از براى او كه ساكت شو اى پسر خطاب پس به خدا سوگند است كه نيستى تو شنواتر از ايشان و نيست ميانهء ايشان و ميانهء آنكه گيرند ايشان را ملائكه بگرزهاى آهن مگر آنكه بگردانم روى خود را چنين از ايشان . و مرويست از حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه الصلاة و السّلام كه سوار شد آن حضرت ( ع ) بعد از فراغ از جنگ بصره ، پس مىگرديد در ميانهء صفهاى كشتگان تا آنكه گذشت آن حضرت ( ع ) بر كعب بن سور ، و بود او قاضى بصره كه والى نموده بود او را عمر بن الخطاب ، پس چون كه واقع شد بشغل قضاوت در ميانه اهل بصره زمان خلافت عمر و عثمان ، پس چون كه واقع شد فتنه در بصره ، آويخت در گردن خود مصحفى را و بيرون رفت با اهل و فرزند خود كه جنگ كند امير المؤمنين عليه السّلام را در حالتى كه كعب افتاده بود در ميانهء كشتگان پس آن حضرت فرموده كه بنشانيد به قدر يك نفس كشيدن و فرموده از براى او كه : اى كعب بن سور بتحقيق كه يافتم من آنچه را كه وعده داده بود مرا پروردگار من حق ، پس آيا يافتى تو آنچه را كه وعده داده بود پروردگار حق ! بعد از آن فرمود كه بخوابانيد كعب را و رفت آن حضرت اندكى پس گذشت بطلحة بن عبد اللَّه در حالتى كه افتاده بود ، پس آن حضرت فرمود كه بنشانيد طلحه را پس نشانيدند او را ، پس فرمود آن حضرت عليه السّلام : اى طلحه بتحقيق كه يافتم من آنچه را كه وعده داده بود مرا پروردگار من حق ، پس آيا يافتى تو آنچه را كه وعده داده بود پروردگار تو حق ؟ بعد از آن فرمود كه بخوابانيد طلحه را ، پس عرض نمود خدمت آن حضرت مردى از اصحابش كه اى امير المؤمنين ( ع ) چيست كلام تو از براى ؛ او كشتهء كه نميشنوند از تو ؟ پس آن حضرت فرمود : ساكت شو اى مرد پس به خدا سوگند است كه هر آينه بتحقيق كه ميشنوند : كلام مرا چنان كه شنيدند اهل چاه كلام رسول خدا را صلى اللَّه عليه و آله . و اين خبر از اخبارى است كه دلالت مىكند بر آنكه پاره از اشخاص كه ميميرند برميگرداند خداوند روح او را از براى متنعم ساختن يا معذب ساختنش و نيست اين عام از براى هر كس كه ميميرد بلكه آن به نحوى است كه بيان نموديم آن را . مفيد ره

51