صورت طاوسى كه يكى از صور جهان مادى مىباشد حادث و مسبوق بعدم است ، و صور ديگر جهان ماده هم مانند صورت طاوس بدون شبهه حادث مىباشد .
و اين معنى يعنى حدوث صورت را ماترياليستها نيز قبول دارند . و از حدوث صورت ، حدوث ماده هم ، ثابت مىشود ، زيرا ماده ملزوم صورت است ، چه ماده ناگزير بايد صورتى داشته باشد ، و ماده بدون صورت ، لباس هستى نپوشد ، و بديهى است كه ملزوم حادث است و هر حادثى نظر به امكان و فقر ذاتى نيازمند به علت مىباشد ، پس سر تا سر عالم محتاج به علت واجب و قديم است ، و از آن علت خدا پرستان تعبير به خدا مينمايند . و توضيح بيشتر اين مطلب خارج از حوصله اين كتاب است ، طالبان به كتاب كلام ما مراجعه نمايند .
و ممكن است منظور اين با شد كه عقل هرگز باور نمىكند اين قبيل موجودات با رموز و دقايقى كه در ساختمان آنها با نظم معينى به كار برده شده خود به خود و بر حسب تصادف و اتفاق موجود شده باشند و ناگزير نيروى دانا و حكيم و توانايى لباس هستى به آنها عطا كرده است و ما از آن نيرو تعبير به خدا مىكنيم .
ب - قسمت اخير روايت رد نظريه حسيون است . حسيون كسانى هستند كه قدرت قضاوت فكرى بشر را محدود به چهار چوب محسوسات مىدانند و مىگويند تنها فكرى صحيح است كه حس و آزمايش صحت آن را تضمين كرده باشد و افكار فلسفه اولى ( متافيزيك ) چون از چهارچوب ظواهر طبيعت و محسوسات بيرون است ارزشى ندارد ، و ما در كتاب كلام خود مفصلا ادله آنان را با انتقادات وارده بر آنها ذكر كرده ايم و در اينجا بطور اجمال مىگوئيم كه تمام احكام با واسطه ذهنى بايد به حكمى منتهى شود كه بدون واسطه حس و آزمايش براى ذهن حاصل شده باشد و اگر فرض كنيم تمام احكام ذهنى به تجربه و حس احتياج دارند در اين حكم كلى ( تنها حكمى صحيح است كه تجربه صحت آن را تضمين كرده باشد ) چه خواهيم كرد ؟
آيا صحت اين حكم را هم با تجربه بايد ثابت كنيم ، در اين صورت تجربه ، تجربه لازم دارد و آن تجربه نيز تجربه ثالثى لازم دارد الى غير النهايه و در نتيجه ذهن

164