بخش سوم رواياتى كه هشام بن الحكم از معصوم نقل كرده است نظر به اينكه " هشام بن الحكم " داراى روحيه كنجكاو و فكر نقاد و مغز استدلالى بوده و با علوم عقلى بيشتر انس داشته بيشتر رواياتى كه از معصوم نقل كرده مربوط به اصول عقايد كه جولانگاه فكر و ميدان تحقيق است مىباشد . اينك توجه خوانندگان را به رواياتى كه وى نقل كرده جلب مىنمائيم [1] رواياتى كه هشام بن الحكم در اثبات صانع نقل كرده است :
1 - " علامه مجلسى ( ره ) ( 1 ) " در " جلد دوم بحار الانوار " از كتاب " احتجاج

[1] " علامه مجلسى " : نام تمام وى " محمد باقر بن محمد تقى بن مقصود على " ملقب به مجلسى متولد سال 1036 مطابق عدد ( جامع كتاب بحار الانوار ) و متوفى 1111 هجرى قمرى و مطابق 1627 - 1700 ميلادى از دانشمندان بنام دنياى اسلام و جهان تشيع است . علامه مجلسى نه تنها محدث بلكه جامع معقول و منقول و يگانه در فروع و اصول بوده و جز علوم عقلى و دينى در رشته‌هاى ديگر از علوم از قبيل هيئت - نجوم - حساب - هندسه اطلاعات عميقى داشته است . " علامه مجلسى " ، مروج مذهب در نيمه دوم قرن يازدهم و اوايل قرن دوازدهم هجرى است . " عبد العزيز دهلوى " سنى صاحب كتاب " التحفة الاثنا عشريه في رد الاماميه " تصريح كرده است ، كه اگر دين شيعه را دين مجلسى بناميم بجاست ، چه رونق دين شيعه از اوست و قبل از وى اين عظمت را نداشته است . " علامه مجلسى " استاد مسلم و از نويسندگان بزرگ عالم اسلام است . در اواخر سلطنت شاه سليمان و قسمت عمده عهد " شاه سلطان حسين صفوى " ، شيخ الاسلام و امام جمعه و رئيس علمى و اجتماعى مطلق ايران و داراى نفوذ فوق العاده بوده است . تأليفات و تصنيفات آن بزرگوار به عربى و فارسى در فنون مختلف بسيار است . با مشاغل عديده و رياست تامه علمى و اجتماعى كه داشته تأليفاتش را بالغ بر يك ميليون و چهار هزار و اندى بيت تخمين زده اند و هر بيتى عبارت از پنجاه حرف است . هيچ يك از علماء شيعه از نظر تأليف و تصنيف و ترويج دين به مقام " علامه مجلسى " نرسيده اند ، چه در بين دانشمندان مسلم است كه تأليفات و تصنيفات " علامه حلى " اعلى الله مقامه از همه بيشتر بوده تا آنجا كه بعضى راه اغراق و مبالغه پيموده وگفته‌اند كه اگر مجموع مؤلفات علامه را بر ايام زندگانى وى تقسيم كنيد ، مقابل هر روز از عمرش هزار بيت از مؤلفاتش واقع مىشود ، لكن آنچه بدون مبالغه مورد تصديق دانشمندان است اين است كه اگر روزهايى زندگانى او را از هنگام رسيدنش به حد تكليف تا پايان زندگى وى حساب كنيم و مؤلفاتش را تقسيم بر اين روزها نمائيم ، مقابل هر روزى دويست بيت از مؤلفاتش واقع مىشود و از نظر كميت تأليفات " علامه مجلسى " به اين درجه نمىرسد و مطابق حساب بعضى از دانشمندان اگر نوشته‌هاى وى را تقسيم بر تمام روزهاى زندگانيش كنيم سهم هر روز ، پنجاه و سه بيت و كسرى مىشود ، مع الوصف خدمت " علامه مجلسى " از نظر ترويج مذهب و بالا بردن سطح فرهنگ و معلومات مردم از جهاتى بيشتر و بزرگتر از خدمت علامه حلى مىباشد : 1 - از مؤلفات مرحوم " علامه " جز بعضى از نوشته‌هاى فقهى و اصولى و كلامى و فلسفى و رجالى چيزى بين مردم داير و مشهور نيست بلكه از بعضى از مؤلفات آن مرحوم اثرى نيست و مفقود است ، به خلاف تأليفات " علامه مجلسى " كه همه مشهور و شايع و مورد استفاده مردم است . 2 - از نوشته‌ها و تصنيفات مرحوم " علامه " كسى جز دانشمندانى كه مدارج عاليه علم را طى كرده و بهره كاملى از دانش يافته‌اند استفاده نمىبرد . به خلاف تأليفات " علامه مجلسى " كه دانا و نادان محصل و فارغ التحصيل حتى زنان و كودكان از آنها استفاده مىكنند . 3 - نظر به اينكه تأليفات " علامه حلى " به زبان عربى است فقط آشنايان به زبان عربى از آنها استفاده مىكنند به خلاف تأليفات " علامه مجلسى " كه عرب و عجم از آنها استفاده مىكنند . مهمترين تأليف " علامه مجلسى " كتاب بحار الانوار است كه اضافه بر اخبار كتب اربعه جامع احاديثى است كه در كتب اربعه نيست و اخبار كتب اربعه در مقابل آنها مانند قطره در مقابل دريا است و چنين موفقيتى تاكنون براى هيچ يك از دانشمندان حاصل نشده و تاكنون كتابى از نظر جامعيت و ضبط و فوائد و احاطه به ادله و اقوال نوشته نشده چنان كه خودش در ديباچه بحار گفت كه احدى از خاصه وعامه در اين باب بر من سبقت نگرفته است . " صاحب قصص العلماء " مىگويد : " معروف است كه آن جناب دويست اصل از اصول روات را پيدا كرده و اخبار معتبره آنها را ذكر كرده است بلكه بيانات مفصلى براى اخبار ذكر فرموده و در اكثر موارد ، اخبار عامه و حضرات اهل سنت را نيز ذكر كرده است و در هر باب آنچه از آيات قرآنيه دلالت بر عنوان او داشته جمع كرده و تفسير نموده است . مذاهب حكما را نيز در هر باب به مقتضاى مقام ذكر كرده و در همه جا جرح و تعديل و نقل اقوال و استدلال و تحقيق حق فرموده است . و اين بزرگوار با صاحب وسائل مرحوم " شيخ حر عاملى " معاصر بوده و هر يك از ديگرى اجازه دارند و اين معنى را در علم درايه تجازى مىگويند . صاحب وسائل در آخر آن كتاب در بيان مشايخ اجازه گفته است كه " ملا محمد باقر " - ( ره ) به من اجازه داد و او آخر كسى است كه به من اجازه داده و من هم به او اجازه داده ام . " . " مرحوم حاجى نورى " مىگويد : " از پدرم شنيدم كه از جدم نقل مىكرد : هنگامى كه مرحوم " علامه مجلسى " براى تأليف بحار الانوار آماده شد از كتب قديم جستجو مىكرد و در تحصيل آنها كوشش مىنمود تا آنكه شنيد كه " مرحوم صدوق " را كتابى است بنام " مدينة العلم " و در بلاد يمن يافت مىشود ، به پادشاه زمان خود دستور داد كه كتاب مزبور را از يمن تحصيل كند ، پادشا يكى از صاحب منصبان دولت خود را بعنوان سفارت با هدايا و تحفى به يمن فرستاد براى تحصيل آن كتاب " . كتاب بحار الانوار مطابق اظهار محدث جليل " حاج ميرزا حسين نورى " ( ره ) بيست و شش جلد است . جلد بيست و پنجم در اجازات است و تا جلد پانزدهم به اضافه جلد صلوة و مزار در زمان علامه مجلسى پاكنويس شده و " علامه مجلسى " براى روايات آنان توضيح و بيان نوشته است . و در موضوعات ، بحث و انتقاد دارد . و بقيه چون در زمان خودش پاكنويس نشده خالى از بيان است جز بعضى از روايات جلد نوزدهم و روايات كافى در ابواب عشرت . دوازده كتاب ديگر غير از بحار الانوار به زبان عربى و پنجاه و سه كتاب به زبان فارسى تأليف فرموده است كه تفصيل آنها و اسامى هر يك را هر كه بخواهد به كتاب فيض قدسى كه حاجى نورى اعلى الله مقامه در ترجمه " علامه مجلسى " نوشته است مراجعه كند .

123