سوى او بشتابيد ، اگر چه با چهار دست و پا رفتن روى برف باشد " [1] ممكن است از قول امام صادق ( عليه السلام ) كه فرمود " ناگزير از آذربايجان بوده و چيزى در مقابل آن ايستادگى نمىكند " چنين استفاده شود كه منظور جنبشى است هدايت گر كه در آذربايجان و يا توسط اهالى آن به پا خواهد شد كه بايد پس از آن ، منتظر نشانه هاى ظهور بود . اما از روايت زير فهميده مىشود كه ممكن است اين ماجرا در روياروئى با روسها باشد :
از پيامبر ( صلى الله عليه وآله ) نقل شده كه فرمودند :
" دو خروج از طرف ترك ها رخ دهد كه در يكى آذربايجان ويران و در ديگرى كه در جزيره واقع شود .
عروسان حجله نشين ، به وحشت افتند ، در آن هنگام خداوند ، مسلمانان را يارى نمايد . قربانى بزرگ خدا در ميان آنان خواهد بود " [2] اگر اين روايت را به تنهايى مورد بررسى قرار دهيم ، مىتوان گفت كه شايد اين روايت مربوط به هجوم تركان مغول به سرزمينهاى اسلامى باشد ، كه در نخستين مرحله آن ، وقتى به آذربايجان رسيدند ، آن را ويران ساختند ، و سپس در فرات مسلمانان بر آنها پيروز گشتند و در چشمه جالوت و ساير اماكن ، قربانى بزرگى در بين آنان بود .
اما اگر اين روايت را كنار روايت پيشين قرار دهيم ، احتمال دارد كه منظور از ترك ها ، روس ها باشند و نخستين هجوم آنها اشغال آذربايجان قبل و بعد از جنگ جهانى دوم باشد و هجوم دوم ، هجوم به طرف " جزيره " است كه نام مكانى در حد فاصل بين عراق و سوريه نزديك منطقه قرقيسيا است . هجوم آنان به آن منطقه

[1] غيبت نعمانى ص 170 .
[2] الملاحم والفتن ص 32 .

57