الف : تخريب آن با غرق شدن در آب .
ب : بواسطه جنبش و انقلاب زنگيان ( سياه پوستان ) ج : در اثر فرو رفتن زمين و انهدام آن .
مضمون بسيارى از كلمات امير مؤمنان ( عليه السلام ) در خطبه هاى نهج البلاغه و ساير موارد بيانگر دو تخريب اول و دوم است كه در زمان عباسيان بوقوع پيوسته ، همچنانكه همه مورخان آن را بيان كرده‌اند .
حضرت خطاب به اهل بصره مىفرمايد : " شما لشكريان آن زنيد ( عايشه ) و طرفداران آن حيوان ( شتر عايشه ) آنگاه كه حيوان فرياد زد اجابت كرديد و زمانى كه پى شد گريختيد . اخلاقتان پست ، پيمانتان گسسته ، دينتان ، نفاق و آب آشاميدنيتان تلخ است ، كسى كه ميان شما زندگى كند به كيفر گناهانش گرفتار آيد و هر كس از شما دورى گزيند مشمول رحمت پروردگارش گردد . گويا مسجد شما را مىبينم كه چون سينه كشتىِ غرق شده ( از آب بيرون مانده ) و عذاب خدا از بالا و پائين آن را احاطه كرده و تمام سرنشينان آن غرق شده‌اند " [1] ابن أبي الحديد پيرامون جملات مذكور مىگويد : " درباره اين كلام امير المؤمنين ( عليه السلام ) كه از غرق شدن بصره به جز مسجد آن خبر داده ، شنيدم كه در كتابى مربوط به وقايع خونبار عالم آمده است كه شهر بصره و اهل آن بوسيله آب تيره اى كه از زمين مىجوشد هلاك و غرق مىگردند و تنها مسجد آن سالم مىماند . " اما آنچه درست است اين است كه شهر بصره تاكنون دوبار بطور كامل تخريب شده كه يكى از آنها در زمان خليفه عباسى " قائم بأمر الله " بوده . در آن حادثه بجز بخشى از مسجد جامع آن كه شبيه سينه پرنده روى آب هويدا بوده ، چيزى باقى نماند ، همانگونه كه امير مؤمنان ( عليه السلام ) خبر داد . در آن زمان آب از خليج فارس از ناحيه اى كه امروزه معروف به جزيره فارسى است و از طرف كوه معروفى بنام كوه

[1] نهج البلاغه خطبه 13 .

179