تكاليف وعده و وعيد به جزا فرمود و وفا به وعده بالضّرورة ضرر است و معلوم است كه دنيا دار جزا نيست البته زمانى ديگر و عالمى ديگر جدا بايد باشد از براى وفاء به جزا [ همان ] و مراد از معاد همين زمان و [ همان ] عالم است و دليل ديگر آيات قرآنيّه است و اخبار متواتره صادره از نبىّ و ائمّه بلكه متفق عليه ما بين جميع انبياست پس شبه [ اى ] در آن نيست و مقتضاى آيات و اخبار ، ثبوت معاد [1] روحانى و جسمانى است پس انكار معاد جسمانى كفر محض است [ و ] هم چنين شبهه اى نيست در سؤال قبر و عذاب قبر و صراط و ميزان و حساب و جنّت و نار و ساير چيزهايى كه از شريعت مقدّسه رسيده است زيرا كه اينها از

[1] در اين كه اصولا معاد جسمانى است يا روحانى اقوال مختلفى وجود دارد . بعضى معتقدند كه معادى كه با عقل مىشود اثبات كرد معاد روحانى است و معاد جسمانى قابل اثبات عقلى نيست . نه اين كه محال بدانند بلكه معتقدند اثبات نمىتوان كردم . اين مطلب از ابو على سينا و فلاسفه مشّاء نقل شده است محدّثين معتقدند معاد ، جسمانى است البتّه جسمانى به قول آنان نه به قول صدر المتألَّهين زيرا آنان در جسمانى بودن معاد تفاوتى بين عالم ماده و قيامت نمىبينند و معتقدند تمام وضعيت همان طور است و تفاوت فقط در دفعه دوم بودن است . پس از نظر محدثين معاد صد در صد مادى است . گروهى از حكما و عرفا و متكلَّمين و شخصيتهايى از علماى اماميه معتقد به هر دو معاد جسمانى و روحانى هستند كه اينها به دو گروه تقسيم مىشوند . الف ) روح به بدن طبيعى و عنصرى كه داراى فعل و انفعال طبيعى و شيميايى است باز مىگردد كه آيات قرآن از اين نظريه پشتيبانى مىكند . ب ) روح به بدن مثالى و برزخى كه لطيف است و جرم و مادّه ندارد امّا از مقدار و شكل برخوردار است ، تعلَّق مىگيرد و اين بدن لطيف عين بدن دنيوى است تفاوت در عدم فعل و انفعالات شيميايى و فيزيكى و عدم جرم و مادّه است . اين نظريّه به سهروردى منسوب است و نظريّه معاد جسمانى ملَّا صدرا نيز قريب به همين است . جعفر سبحانى ، الهيات و معارف اسلامى ص 491 براى اطلاع بيشتر ر . ك به جعفر سبحانى معاد شناسى ، ترجمه على شيروانى ص 127 - 140 ، شهيد مطهّرى ، مجموعه آثار ص 788 - 802 ج 4 )

164