مقصد پنجم [1] : در معاد است

[1] مقصد پنجم ( معاد ) مسأله معاد يا حيات پس از مرگ از اصول مسلَّم همه اديان الهى بلكه از اصول تفكَّر بعضى انسانهاى غير الهى نيز مىباشد به احتمال قريب به يقين تاريخچه معاد در ملل جهان با تاريخ پيدايش بشر ، همزمان بوده است . كتب مورّخين ، جامعه شناسان و دين شناسان سرشار از نكات مختلف معاد شناسى و اعتقاد به آن است . اعتقاد به معاد دنباله اعتقاد به مبدأ آفرينش بوده و هر دو از يك جريان فطرى سرچشمه مىگيرد . برخى از متكلَّمين اعتقاد به معاد را نتيجه اعتقاد به نبوّت دانسته‌اند . هر چند فطرى بودن معاد از طريق ميل به خلو و بقاى ابدى نيز قابل اثبات است ، اما اصرار انبياء بر مسأله معاد و مشترك بودن اين اصل در ميان اديان از صحّت و اهميّت آن پرده برمىدارد . با تورّق در كتب تاريخ اديان مىتوان نتيجه گرفت كه معاد در ميان اقوام قبل از تاريخ و بعد از آن ، رواج داشته و يك مسأله بديهى شمرده مىشده و انگيزه منكرين از آغاز تا كنون نه بر اساس شبهات علمى كه بر مبناى شهوات عملى استوار بوده است . بطور مسلَّم اعتقاد به حيات پس از مرگ با گذشت زمان و تكامل انديشه بشرى ، متكامل شده و استدلالىتر گرديده است لذا اين مسأله را در سه برهه ذكر مىكنيم . 1 - معاد در ميان اقوام قبل از تاريخ كه از طريق حفريّات باستان شناسى بدست آمده است زيرا در آن زمان از خط و نوشته در جهان اثرى نبوده است . در اين دوره پيكرهاى مردگان با توجّه خاص و مراسم ويژه اى به خاك سپرده مىشد و بسيارى از وسايل خانه با آنها دفن مىگرديد . 2 - معاد در ميان اقوام بعد از تاريخ مدارك تاريخى نشان مىدهد كه اقوام مختلف به زندگى پس از مرگ اعتقاد داشته‌اند هر چند اعتقاد بعضى از آنها با خرافه توأم بوده است . مانند اعتقاد مصريان كه احتمالا اولين مردمى بودند كه حدود 4600 سال قبل به عالم پس از مرگ معتقد بوده‌اند . بابليها حدود 10 قرن پس از مصريها به عالم پس از مرگ و ثواب و عقاب آن معتقد بوده‌اند سومريها از اقوام متمدن باستانى و هندوها و بالاخره چينىها ، يونانيها و رومىها نيز به معاد معتقد بوده‌اند . زردشت معاد را به نحو بسيار جالب توجّه طرح نموده و نكات بسيار نزديكى با معاد در اسلام دارد . 3 - عقيده به معاد در اديان آسمانى عقيده به معاد در تورات ، انجيل و قرآن وجود دارد مطالب تورات پيرامون معاد مختصر و در انجيل مفصّلتر و روشنتر به مسأله معاد پرداخته شده است در انجيل از عالم برزخ ، پاداش ، كيفر ، بهشت ، جهنّم ، آمرزش گناهان و . . بحث شده است . اما از آيات قرآن بر مىآيد كه مسأله معاد از زمان حضرت آدم عليه السّلام مطرح بوده است . از كلام ابليس بعد از رانده شدن از درگاه الهى دانسته مىشود كه اين مسأله از آغاز آفرينش مطرح بوده و شيطان هم به آن يقين داشته است كه مىگويد قال أنظرني إلى يوم يبعثون ( اعراف 14 ) شيطان گفت مرا تا روزى كه به رستاخير درآيند مهلت ده . پس از بررسى اجمالى تاريخچه معاد به راههاى اثبات معاد پرداخته مىشود . حضرت ايشان با جملات « دانستى كه خداوند عالم ، انسان را عبث خلق نكرده است » و « وعده و وعيد به جزا فرموده » و « دنيا دار جزا نيست » . سه برهان حكمت ، عدل و محدوديّت در اثبات معاد بيان فرموده‌اند . صورت برهان اوّل چنين است آفرينش عبث و بيهوده خلق نشده و حكمت الهى ايجاب مىكند كه اين خلقت به سر منزل مقصود برسد و عبور از منزل به منزل در عالم مادّه هدف اصلى نيست و ماندن در عالم مادّه و مردن بدون مسأله معاد كارى بيهوده و بىارزش است . پس وجود معاد براى جلوگيرى از بىهدفى آفرينش ضرورت دارد . و صورت برهان دوم چنين است كه در مبحث توحيد اثبات مىشود كه خداوند عادل است ، از خداى عادل هيچ گونه ستمى سر نمىزند . از سوى ديگر و با توجّه به برهان سوّم خواهيم دانست كه اجراى عدالت و انجام وعده و وعيد در عالم مادّه ميسّر نيست . اگر عالمى سواى اين عالم نباشد خلاف عدالت است . پس مسلما پس از اين عالم ، عالم ديگر خواهد بود . امّا برهان سوّم به محدوديت عالم مادّه مىپردازد كه امكان جزا و كيفر كامل در اين عالم ميسر نيست زيرا اين عالم اسباب و وسايل جزا و كيفر را ندارد . به عنوان نمونه اگر فردى سى نفر را به قتل برساند و سپس دستگير گردد ، قاضى براى قاتل 30 نفر چه حكمى را صادر مىنمايد . آيا مىتواند 30 بار او را بكشد و هر بار زنده سازد يا بعكس كسى كه با درايت و كاردانى خويش جمعى را از گمراهى نجات داده در اين عالم چه پاداشى براى او در نظر گرفته شود . به همين خاطر على عليه السّلام مىفرمايد « انّ الله تعالى لم يرضها ثوابا لأوليائه و لا عقابا لأعدائه » خداى تعالى راضى نشده است كه دنيا جايگاهى براى پاداش دوستانش و كيفر دشمنانش باشد .

162