در نفس ما وجود دارد . و اين موجود واقعى ، نيازمند به علت است تا آن را به وجود آورده و آن علت يا اراده ديگرى و يا غير اراده ، يك امر خارجى است ، اگر علتش اراده باشد ، تسلسل لازم مى آيد و اگر چيز ديگرى از خارج باشد ، اضطرار و جبر ، لازم خواهد آمد .
و اگر كسى بگويد كه علت اراده ، خود اراده است ، گوييم اين سخن درست نيست ، نه تنها در اراده ، بلكه درباره ديگر صفات نفسانى نيز درست نيست ، مثلا علم انسان چه به غير خودش و چه به خودش ، نمى تواند معلول خود علم باشد ، بلكه لامحاله معلول چيز ديگرى است .
بلى هرگاه علم را به گونه اى ملاحظه كنيم كه لحاظ ما متوجه خود علم باشد ، در اين صورت مى توان از براى اين علم ، يك علم ديگرى فرض كرد ، و براى آن علم نيز به همين صورت ، علم سومى انديشيد . و همچنين در لزومها كه هر لزومى ملازم با لزومى است . ولى آنچه در ميان اين فرضها واقعيت و حقيقت دارد ، همان اصل علم و لزوم است . و بقيه علمها و لزومها ، داراى واقعيت نيست ، بلكه يك سلسله فرضهايى است كه با كار كردن ذهن ، آن فرضها نيز امتداد دارد و با باز ايستادن ذهن از كار كه عبارت است از انقطاع اعتبار ، همه آنها از بين مى رود . و اين بر خلاف آن اراده واقعى است كه حقيقتا وجود دارد و متعلق به فعل است و صفتى است واقعى و نفسانى نه آنكه امرى باشد اعتبارى و تابع لحاظ كسى كه لحاظ آن را مى كند .
بنابراين يك چنين صفت واقعى مانند ساير صفات نفسانى ، محتاج به علت است .
مرحوم ( صدر المتألهين ) - رضوان الله تعالى عليه - بر استاد خود ، چنين اشكال نموده كه ما مى توانيم همه اراده هاى فاعل را در داخل محيط دايره اى فرض كنيم ، به طورى كه هيچ اراده اى از فاعل آن فعل ، بيرون آن دايره نماند . و آن گاه بپرسيم كه علت مجموع اين اراده ها چيست ؟ اگر گفته شود كه علت اين اراده ها ، اراده اى از

75